Omw’isombola abandu busana n’erilungula emiramirye n’emiukolere y’e kanisa, endeka y’obunya-lubula migumerera yikabanika ng’ey’erihanda ekanisa. Omukangirirya w’obunya-lubula mwalaba ahali abalume bakulu-bakulu ab’oku kihugo, ab’e bitsumbi n’abateke, ababya babegere eripipwa n’eriramibwa ng’Abasondoli b’abandu. Babya ibakayiheka n’eriyisikirya omw’ilangira ng’oku ni b’endata oku bandi isibangabumbwa-bumbwa bakanakwira abandu banyikyabo b’obuligwe n’eribya bakoli haguma n’omulume oyuwabya mwolo omunya Nazareti. Eribirikirwa mulyahebwa oku batasomire, abasohi b’amahere abakanuba-nuba ab’e Galilaya liti: “Neryo Yesu mwabwirabo ati, Munyikwame, nage nasyabayira mo basohĩ bʼabandu.” Matayo 4:19. Abasohi bano babya bolo kandi abaginakangiriribwa. Erisangwa imubatatwaliribwa amabehi ery’omugulu wabo, mulyaleka Kristo inyatoka erilayirabo n’erikangiriryabo busana n’omubiri wuwe. Ku byabya byabere bitya n’omugulu w’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa. Abatsuka omubiri w’erilungula emiramirye n’emiukolere y’e kanisa babya balume abalwire omu mahika amolo-molo — abalume ababya batawite miyiheko ya bitsumbi ey’omugulu wabo kandi ababya isibekunawa esyonyikirirya sihengemire n’emibere y’obuhereri bw’e kanisa. Ni ndeka-teka ya Nyamuhanga erikolesya abalume abolo busana n’eritunga ebikulu ebyangalwa omu mubiri wuwe. Neryo olekengerwa ilwaleka erihebwa abandu, liriryo okw’Oyo oyukakola erilaba omw’ibo erisonda n’erikola erisonda liwe. OO 171.1
Enyuma w’esyo yenga nyike Luther abutirwe, omu kayi k’omutakuli w’eby’obuteke bw’omw’itaka omu Saxony, Ulric Zwingli mwabutirwa omu kayi k’omulisya w’esyonde omu bitwa ebya Alps. Emibere eyo Zwingli akuliramo n’eritendekerwamoyabya iy’eyoeyangamuteka-teka busana n’engebe ey’omubiri wuwe ow’embere. Inyakulire eyiri ebihangikwa eby’ekitsuimbi, ebyuwene kandi ebiri by’endata omu musindo ow’eriswekya, Obulengekania bwuwe mubwabya n’eriminya oku bukulu, obutoki n’obukama bwa Nyamuhanga. Ebindu eby’obuyiyinia ebyo abya akakola inyane oku bitwa eby’ewabo mubyamuhiramoeribya n’amaha w’erisyakola ebikulu-bikulu. Neryo inyanikere oku luhande olwa mukaka wuwe oyuwabya munya enyikirirya ndeke inyakahulikirira esyonganikyo esyonge esy’omu Biblia esyuwenenga esyo mukaka wuwe abya akalusya omu syongano n’emikonga y’e kanisa. Inyakatsema akogwa oku bikulu-bikulu ebyakolawa abatsuka erikwama Nyamuhanga n’abaminyereri, oku balisya b’esyo mbuli ababya bakalisya ebihangulo byabo oku bitwa eby’e Palestina aho balaika bakaniraya nabo, oku lumekeke lw’e Betelehemu n’oku mulume w’e Kalivari. OO 171.2
Nga John Luther, Tata wa Zwingli mwakumbukira omugala wuwe yo ekisomo, n’omulwana oyo mwatumwa erilwa omu musya w’ewabo. Obulengekania bwuwe mubwakula-kulana luba-luba, neryo muhatatwala butuku bunene hate habya obwaga bw’eribana omukangirirya oyuwasi ndeke oyuwangamutendeka. Abere ahikya ebirimo ikumi n’isatu mwagenda e Bern, eyabya eritendekero erirengire awandi omu Switzerland. Liriryo eno mwabanayo omuhito owabya abere ng’akendibulegetya amaha w’engebe yiwe. Aba padiri abakagulaya ehi kadi hy’erigula omulamo mubalengaho erimusona-sona erimutwala omu muyi w’abapadiri oku kelezia. Aba padiri ab’ekitunga ekya Dominiko n’ekya Fransisko babya bakalwa omu kati-kati kabo busana n’erisimwa abanene. Mubalengaho eritunga eki omw’uwania esyo kelezia syabo, omw’uwania emikonga yabo ey’e kanisa, kandi n’omw’ireta ebisigalira by’ebindu eby’abya bya mubongo n’amakuha w’abandu abahola ibane bamubonbgo omu enyikirirya kandi n’ebisasamira ebikakola amasanu. OO 172.1
Ab’ekitunga ekya Dominiko eky’e Bern mubalangira bati bamatoka eriyikurirako omutabana omwigi oyuwite esyonzunzo nyingyi ono, ibakendigoberamon’eriutunga olukengerwa. Eribya inyakine mutabana, eribya ini mbuyi kandi oyukasakanga eriri rya bubutiranwa, kandi n’eribya ini mwimbi kandi oyuwasi erisata emisato, ibikendikola kwilaba eriyibimbya-bimbya lyabo n’eriyikangania lyabo, omw’iyikurirako abandu eribakolera n’erikanyirirya esyombulo esy’e kitunga kyabo esyo bakasonga-songaya oku bandu. Mubalengaho erisona-sona Zwingili omw’iteba-teba n’omubisehya bati ingire omuyi wabo ow’eryikalamoow’aba padiri. Zwingili, abere akine oku itendekero, mwabya inyabiriyitsikira omu kyumba ky’omuyi w’aba padiri, kandi angabere inyabiriherera iguma Nyamuhanga kwatali muhirirahoenzira ey’erimukunduliramwo. Zwingili mwataligirwa erisanga-sanga omulyambo oyo. Tata wuwe mwatunga omwatsi ow’emiteka-tekere ey’aba padiri bano. Syabya awite ekilubirirwa eky’eririlgira mugala wuwe erikwama engebe ey’eribya butakola kandi eyite ya mubongo ey’aba padiri. Mwalangira ati obubuya bw’engebe yiwe ey’embere yamabya oku kalerembo, neryo mwamulagira ati asube eka yo luba. OO 172.2
Zwingli mwolobera erilayira eryo; nikwa omulwana oyo mwabya isyangahunza ndambi nene inyanatsemere eribya omu kisya ky’ewabo, neryo luba mwasuba omu kisomo kiwe, emigulu eyindi inyanemusuba e Basel. Hano niho Zwingili atsuka eryowira engulu Mbuya ey’olukogo lwa Nyamuhanga olwa busa. Wittembach, oyuwabya mukangirirya w’emibuge eya kera-kera abere anemusoma olu Giriki n’olu Hebraniya, mwakanganibwa Amasako Abuyirire, neryo amasangya w’ekyakakala ky’e lubula mwahiribwa omu bulengekania obwa’abiyi obu abya akakangirirya. Mwatulawo ati hali okwenene okwa kera kwilaba awandi, kandi okuli kwa mubongo w’erikota kwilaba ebyo abakangirirya absomire ab’omu matendekero bakakangiriraya. Okwenene okwakera oku kwabya kuti oluholo lwa Kristo lusa niyo ndihi y’omubihya. Busana na Zwingli, ebinywa ebi byabya masangya w’ekyakakala aw’erimbere-mbere awakasa omusakala w’engyakya atali ahuluka. OO 173.1
Enyuma w’obutuku buke Zwingili mubamubirikira erilwa e Basel busana n’eryingira omu mubiri wuwe ow’engebe yiwe. Mwatsuka erikolera omu bulisya obwa Alpine, eyitabya hali kutsibu erilwa omu musya w’ewabo. Abere abirihiribwa kw’ebyala by’eribya mu padiri, “mwayihira okw’irondekania okwenene kw’obunya-lubula n’omutima wuwe owosi; kusangwa abya inyanasi ndeke oyu erigana lya Kristo liri omu maboko wuwe ng’atolere inyaminya kiriri hayi” oyuwabya mukalalirya w’erilungula emiramirye y’e kanisa omuguma kwabya abugire atya. Biri omu Wylie ekitabu ekya 8, ekihande ekya 5. Abere akalolya embere erisonda-sonda omu byasakawa, mwalangira engabane eyiri aho kati-kati k’ekyakakala n’amabeehi w’e Roma yo ndeke kwilaba. Mwayihira oku Biblia ng’e kinywa kya Nyamuhanga, okwnene kusa okukagunza kandi okutemoisobya lyoosi. Mwalangira ati yitolere iyabya iniyo yikayisoborerako. Mwayihunya okw’isoborera Amasako busana n’eryikalyaho ebyo bandu bakikirayamo kutse engangirirya eyo bandu bawite, liriryo mwayiramo lumimbi luwe eryiga erikangirirya lyayo eritemoiyitimbya-timbya kandi eriminyikere ndeke. Mwalengaho eriyibanira obuwatikya bwosi-bwosi eribana eriyitegererya ebyo yikaminyisaya, omu bwoswire kandi erihikire, kandi inyakakokaya Omulimu Abuyirire oyu abya akabuga ati yukatoka eribisulirakyo abosi abakasondasondayakyo omu kwenene n’omu misabe. OO 173.2
Zwingli mwabuga ati: “Amasako akalwa oku Nyamuhanga butsira oku mundu, kandi nibya ati Nyamuhanga yukaha ekyakakala akendikuha eriyitegererya wuti erikania likalwa oku Nyamuhanga. Ekinywa kya Nyamuhanga… sikyangataluka; kikakangabagasanaya, kikayikangirirayako, kikayibisula, kikaoleraya omutima n’omulamo owosi n’olukogo, lukasikayakyo omu Nyamuhanga, lukakehayakyo, neryo ikyanatalya n’eryilwika, neryo ikimya Nyamuhanga.” Zwingili mwakangania okwenene kw’ebinywa ebi. Abere akakania oku ebyabya byamubereko oku ndambi eyi, mwasubira amasaka ati: “Omugulu … natsuka eriyihira oku Masako Abuyirire ingye wosi, erirengekania ery’olulengo lw’endata n’ekisomo ky’engangirirya/enyikirirya eky’omu itendekero ibikikala ibinemunyihana erinegena. Okw’igunzerera munahika okw’eki, ekyo nalengekanaya kiti: ‘Wuleke abosi abangakesya, n’eriminya Nyamuhanga yo ndeke erilwa omu kinywa kiwe ekiri kyolo hasa’ Neryo munatsuka erisaba Nyamuhanga yo ekyakakala kiwe, n’amasako mwatsuka eriyolobeka kwilaba.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 6. OO 174.1
Engangirirya eyo Zwingili atula syalusayayo oku Luther. Yabya engangirirya ya Kristo. Zwingili mwabuga ahti: “Luther amabya inyakakangiriraya Kristo, akakola omubiri ogu nage ngakola.” Abandu obu abirireta oku Kristo nibanene kutsibu kwilaba obu nabirisondola. Liriryo eki sikya mubongo. Sinendiheka lindi rina erilusyaho erya Kristo, oyu nyiri musirikali wuwe, kandi musa oyuli Mwami wage. Sinyiri natasakangira Luther yo kinywa na kiguma kutse Luther erinyisakangira kinywa kyosi. Neryo busana naki? … Ikyanakanganibwa Omulimu wa Nyamuhanga ng’oku akakolera haguma bungana, itwe bosi ng’oku tukakangiriraya engangirirya ya Kristo iyine nyigumerera, kandi isitulihumirana.” Biri omu D’Aubigne ekitabu ekya 8, ekihande ekya 9. OO 174.2
Omu kirimo ekya 1516 iyo Zwingli mubamukokya eriyabya mutuli w’engulu omu muyi w’abapadiri owa Einsiedeln. Hano abya iniw’eritunga erilangira ndeke ebyaga by’e Roma neryo abya iniw’erihiraho engabane ng’omukalalirya w’erilungula emiramirye eyangalangirwa omu myanya eyiri hali oku bitwa by’ewabo ebya Alps. Ekiguma oku bikulu-bikulu eby’ebindu ebikakulula ameso ebiri e Einsiedeln kyabya ekisumba kya Oyute-watabana-mulume ekyo babya bakabuga bati kiwite obutoki obw’erikola eby’eriswekya. Endata oku lukyo lw’enyumba y’aba padiri kwabya ekisakango kiti, “Hano erisangulwako ebibi ery’abosi lyanginasungika.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 5. Emigulu eyosi abandu abakalwa hali-hali bakasyasunga ibakasa oku mwaliro w’ekisumba eky’Oyute-watabana-mulume eki; nikwa oku mukonga mukulu ow’erihongakyo owabya akabya buli mwaka ekunze n’ekunze y’abandu ibakalwa e Switzerland, n’e Fransa n’e Germany. Zwingili inyabirisulusutibwa omu mutima akalangirakyo, mwabana akayisa k’erikangirirya obwiranda erilaba omu Ngulu Mbuya oku bandu banya-muliki w’eryikirirya obutya-butya. OO 174.3
Mwabuga ati, “Simuganiraye muti Nyamuhanga ali omu hekalu eyi kwilaba ng’oku ali omu bindi bipindi eby’obuhangiki. Omu ihanga lyosi-ryosi eyo wikere, Nyamuhnaga akutimbireko, kandi akakwowa…Emibiri eyite na mutambo, erilyata lugendo luli-luli ukayasunga emyanya mikulu-mikulu, ebihembo, ebisumba, erisaba oku ouyute-watabana-mulume kutse oku bagombe abahola kera, lyanginabanirabo olukogo lwa Nyamuhanga, kwehi?... Embule n’embule y’ebinywa ebyo tukahira omw’isaba lyetu nibya mubongo wahi, kwehi? Ebitambara by’olukengerwa eby’oku mitwe y’aba padiri, erigemba engubu eyikomerere, olukimba lurahakuti olukatsebera, kutse amalikuba awaliko akakuko k’esy amagetsi nibya mutambo wahi, kwehi?... Nyamuhanga akatungerera omutima, n’emitima yetu yiri hali okw’iye.” Mwabuga ati: “Kristo oyuwahanikawa oku musalaba ngendo nguma niyo buhere, obukalihirira ebibi eby’abikirirya erihika kera-na-kera.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 5. OO 175.1
Abahulikiriri abanene mubatangirira erikangirirya eri. Mukyabya ekikagunza mubo mw’amaha eribwirwa bati olugendo lwabo olukalakalire lwamayirwamo buyira. Eribuyira eryo Kristo akaha butsira buguli mubabya isibangayitegereryalyo. Babya ibakatsemera enzira eyakera ey’eriya e lubula ng’oku e Roma yabya iyabiribahiriraho. Mubahwerera busana n’eritaluka ku bakayitegererya eriysondekanirya ekibnuya kwila aho. Kyabya kyolo erihira obuyiketerwa bwabo bw’oku bahererya n’oku ba papa kwilaba erisondekania obubgenge bw’omumutima. OO 175.2
Nikwa ekindi kitunga mubangirira n’ebitsange omwatsi ow’erilama erilaba omu Kristo. Eryolobera erihirirweho eRoma lyasangawa iryabiritaluka erireterabo obutekane bw’omu mutima, neryo omw’ikirirya mubaliga omusasi w’Omulamia ng’e mbanulo yabo. Bano mubasuba omu miyi yabo eriyabisulira oku bandi kw’ekyakakala ekyo bamatunga. Okwenene neryo mukwatwalwa erilwa oku kayi erihika oku kandi kayi, neryo n’omuganzo ow’ababalamira oku mwaliro w’Oyute watabana mulume oyo mwakehera iguma. Ebihembo mubyakehera iguma’ inga nibya n’obuhingyi bwa Zwingili nibya obwabya bukalwa oku balambayiri abo nabwo mubwakehera iguma. Liriryo eki mukyamuletera etseme nyisa akalangira ati obutoki bw’erirengy’amabina w’ku ngoma n’eribya n’esyonyikirirya esitahikire bukatsutsangika. OO 175.3
Obusondoli bw’e kanisa bwabya ibunalolire omubiri ogu Zwingili akakola; liriryo busana n’endambi eyo mubatanguha erisulusutya. Ibakaganiraya bati bakendimubindula, mubalengaho erimusubulya omw’imubwira bati ane ndeke; obwo neryo okwenene ikunemuhamba omu mitima y’abandu. OO 176.1
Emibiri ya Zwingili omugulu abya e Einsiedeln muyamuteka-teka busana n’erikolera ahagalihire kwilaba, neryo abya inyakayingira omu mubiri ono. Abere agunza ebirimo isatu hano mubamubirikira eriyakola omubiri w’omutuliri oku kelezia engulu eya Zurich. E Zurich yo yabya muyi mukulu w’e kitsweka ky’e Switzerland omugulu oyo, n’eryo n’ebyangakola hano ibikendiminywa hanene. Liriryo abakulu b’e kanisa abamubirikira eryasa e Zurich babya ibakanza erikakirya emibiri yiwe, neryo busana n’ekyo mubamulayira emibiri eyo atolere inyakola. OO 176.2
Mubabuga bati: “Wukendikola ekyosi ekikatokekana erisongya-songya emisenga y’aba padiri, n’omu kanabya kake isiguli kyurukayako ameso. Wukendibya wukahira omu bayiketerwa omw’ihererya mw’akagala, abosi abakahereraya omugulu w’eritulirwa ekinya oku rutali n’omugulu w’erikangya amalolo wabo embere sy’omuhererya, batoke eririha ebiguma by’omw’ikumi n’ebihembo ebyosi, n’erikangania ng’oku banzire ekanisa yabo omw’ihererya lyabo. Wukendibya n’omuhwa omw’ikanyirirya esyombulo esikalwa oku bandu abali balwere, esikalwa omu misa, kandi ibwa eritwalira haguma erilwa oku mukonga wosi-wosi ow’akakolawa Abasondoli b’e kanisa.” Abakamulayira abo mubongerako bati: “Ebihambire okw’ikola esyo sakramento, okw’itulawo, n’okw’ilolerera ekihangulo, eno ni mibiri y’omukulu w’erisabisya nayo. Nikwa busana n’eyi, wanginakolesya ogundu mundu omu kitswa kyawu, na kwilabirirya omw’itulawo. Sigutore erikola emikonga y’esyo sakaramento y’oku gundi mundu erilusyaho oku bandu balito-balito, kandi omugulu bakakukokaya lisa; isiwakola omubiri oyo butsira isololamo omu kati-kati k’abandu.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 6. OO 176.3
Zwingli mwahulikirira mwateya obukutu okw’ilagira eri, neryo omw’isubirya, inyamabirisimabo busana n’olukengerwa eky’eribirikirwa oku mubiri oyu, mwalolya embere erisoborera ng’oku ateka-tekire erikola. Mwabuga ati, “Engebe ya Kristo yabirbiswa mugulu muli oku bandu. Ngenditulawo oku Ngulu Mbuya eya Matayo eyosi,…. Iningalusaya oku ngununuko sy’Amasako hasa, ininga buga aho yihikire, iningageneka ekitsweka ky’Amasako ky’oku kindi, kandi iningasondekanaya eriyitegererya erilaba omw’ibya n’emisabe kutsibu. Ngendihira omubiri wage w’okw’iha Nyamuhanga y’olukengerwa, okw’ipipa Omugala wuwe, oku mulamo winyini-nyini ow’esyongebe sy’abandu, kandi n’okw’isikyabo omw’ikirirya ery’okwenene. — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 6. Abaguma b’oku bakulu b’e kanisa n’omu banabya baganirye endeka-teka yiwe, n’erirengaho erimusona-sona erilwa kuyo, Zwingili mwimana butatsinga-tsinga. Mwabuga ati syaliyakolesaya musindo muhya, liriryo wan’omusindo owakera ogu kanisa yakolesaya omu migulu ey’erimbere kandi eyabya migulu eyilungukere. OO 176.4
Oku ndambi eyo abandu babya ibabirikangania erisima okwenene oku akangiriraya; n’abandi mubakukumbana erisyahulikirira eritulawo liwe. Abaguma ababya ibabirireka eriyasoma omu kanisa babya baguma b’oku bahulikiriri buwe. Mwatsuka omubiri wuwe w’omw’isukula Esyongulu Mbuya n’erisomerabo n’erisoborerabo eritondekania erisondwerwe Nyamuhanga eryo ery’engebe , erikangirirya, n’oluholo lwa Kristo. Ng’oku byabya e Einsiedeln, hano naho mwakangania Ekinywa kya Nyamuhanga nga nibwo butoki busa obutesobaya kandi n’oluholo lwa Kristo lusa nganibwo buhere. Mwabuga ati: Ngasonda eribakolya oku Kristo — oku Kristo, oyuli nzuko y’omulamo.” — Biri omu Ibid., kitabu ekya 8, eykihande ekya 6. Omutuliri oyo bandu bangyi kutsibu abalwire omu bitunga mbiriri-mbiriri ibakamutimbako, erilwa omu banya bulemi n’omubanya kisomo ky’akalasi erihika n’oku bakakola emibiri ya lugenda-gende n’oku mulimi wa lugenda-gende. Mubahulikirira ebinywa byiwe n’eritsema inene. Mwatatulawo oku mulamo owa busa lisa, nikwa mwakangirira amalolo n’ebyaga ebyabyaho omu mugulu oyo. Abanene mubasuba ewabobo bakalwa omu kelezia ibanemupipa Nyamuhanga. Mubabuga bati: “Omulume oyu ni mukangirirya w’okwenene. Akendibya Musa wetu, eritusondola erilwa omu Misiri ey’omwirimya eyi.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 6. OO 177.1
Nikwa emibiri yiwe n’omu yanabya yangirirwe n’etseme nene enyuma w’omugulu eriganiago mulyabutuka. Abapadiri mubayihayo eribanda oku mubiri wuwe n’erikangya ebisakango byiwe ng’ebiwire. Abanene mubamubambira omw’imutsuma-tsuma n’erimulol’ebitsule; abandi mubatwamo erikolesya obukalen’erisagisya. Liriryo Zwingili mwayiyinia ebyosi ati: “Twamabya itwangaleta ababi b’oku Yesu Kristo, tukatolera itwaliba ameso wetu ebinene tubye butsir’ilangirabyo.” Biri omu Ibid., ekitabu ekya 6, ekihande ekya 6. OO 177.2
Oku ndambi eyo ekindi kitunga mukingiramoeritulagania omubiri w’erlungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa. Omulume oyukahulawamo Lucian mwatumwa e Zurich inyane n’ebiguma by’oku bisakango bya Luther, inyalaytumawa omwira wa Zwingili ow’eryikirirya erihya eryabya e Basel, oyuwaha amenge ati erigulya ebitabu ebi lyanginabya omuhanda w’obutoki ow’erilalaganiamo ekyakakala ekyo. Mwasakangira iyo Zwingili ati “Wulangire omulume oyu nganawite amenge awakagunza n’obuminya obukagunza; amabya inyanawite ebikagunza, wuleke atwale omwatsi wa Luther oyo omu baswisi (abandu b’e Switzerland), erilwa oku muyi erihika oku gundi, erilwa oku kayi erihika oku kandi, erilwa oku bulambo erihika oku bundi, n’erilwa oku buhimbano erihika oku bundi, kandi na kwilabirirya ng’oku akatondogola erisaba ly’Omwami Mukulu erisakirwe busana n’abanya kanisa. Abandu bakendibya bakakanyirirya eriminyabyo neryo nabyo abandu ku bakendigulabyo batya.” Biri omu Ibid, ekitabu ekya 8, ekihande ekya 6. Neryo ekyakakala kukyabya kyabwene eryingira kitya. OO 178.1
Oku ndambi aho Nyamuhanga akayiteka-teka eritsutsanga esyombinga sy’obutaminya n’eribya n’esyonyikirirya esitemo, neryo niho Satani akakolera n’akagala kanene kutsibu-tsibu eribohera abandu b’omu mwirimya n’erikamutsya emriki eyibohirebo. Abandu babere bakahangana erilwa omu bipindi binene by’e kihugo erikangya abandu bw’eribuyirwa n’erilusibwako olubanza erilaba omu musasi wa Kristo, eRoma muyaloly’embere n’akagala kanene erikyungula akatale kayo ehosi eyo bukristayo bunatulya-mugusu, bakagulya omulamo. OO 178.2
Obul’ilolo lyabya liwite mukenzo wa buguli walyo, n’abandu mubahebwa obwiranda bw’erikola ebyaga engunza y’esy’ombulo sy’e kanisa yamabya iyinoswiremoesyombuka. Ebitunga ebibiri ebyo ku byabya byalolirye embere yo bitya, - ekiguma ikikaha eribuyirwa busana n’esyombulo, ekindi ikikaha eribuyirwa erilaba omu Kristo — eRoma iyikaha omundu y’orusa lw’erikol’ebibi n’eriyirabyo mu ngununuko y’obuteke bwayo; abakalalirya b’erilungula emiramirye ibanemutwira ekibi ky’olubanza n’erikangania oku Kristo ng’e mbanulo busana n’ekibi kandi ng’omulamia. OO 178.3
Omu Germany erigulya ehikadi hy’erigulya omulamo mulyahebwa aba padiri ab’ekitunga eky’aba Dominiko neryo ihikatwalawa omu padiri oyukahulawamoTetzel. Omu Switzerland e suburo eyo muyahiribwa omu byala eby’ab’ekitunga eky’aba Francisiko, ehi kadi ehyo iyo Samson iyukagulayahyo, omupadiri omunya Italy. Samusoni abya inyabirikolera ekelezia y’omubiri mubuya, inyabiribanira ekelezia y’esyombulo nyingyi erilwa e Germany n’e Switzerland eryosulya engunza ya Papa. Litya mwalaba omu Switzerland, abandu banene ibakasa eyo ali, inyanemunyukura oku balimi b’otwalya kw’ehike ehyo bawite, n’errilusya oku bateke kw’ebihembe binene. Liriryo omubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa mwabya inyabiriyiminyikalya omw’imaania e suburo eyo n’omu kyanabya kiti mwatalusyayoho. Zwingili abya inyakine e Einseindeln Samusoni, akanabiryingira omu Switzerland, omugulu asa n’ehikadi hiwe omu kayi akali hakuhi n’e Zuriki. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo abere aminyisibwa oku mubiri ogu akasyakola kwanabya ahongokire atya eriyamugania. Ababiri abo mubatasanga-sangana, liriryo Zwingili kwabya abwene atya erikinda omw’isukula eriyihanga-hanga ly’omu padiri oyukagulaya ehikadi oyo neryo omugulya w’otukadi oyo mwakakwa erilwa omu kitsweka ekyo n’eriya ehandi. OO 178.4
Abere ane e Zuriki Zwingli mwakangirirya oku bakagulaya ehikadi ehy’erigula omulamo abo; neryo omugulu Samusoni ahika oku mwanya oyo omukwenda erilwa omu ndeko ey’e kanisa mwamusanga-sangana inyanemukangania nga bakamuganirayako eritwangana. Neryo mwingira mugo omu lwenge-lwenge, liriryo mubamutibitako isyalitagulya kakadi ak’erigulya omulamo na kaguma, neryo luba mwalwa omu Switzerland. OO 179.1
Erilungula emiramirye mulyakula-kulana kutsibu omugulu habanika ekihunzo, kutse oluholo lunene, olwalaba omu Switzerland omu mwaka owa 1519. Abandu babere bakasanga-sangana n’oyukatinda liso-oku-liso, abanene mubatsuka erilangira ehikadi hy’eribuyira ebibi ehyo babya imubanamabirigula ng’oku hite na mubongo; neryo mubayikumbuka eritunga omusingyi owasikire ow’erihandako eryikirirya lyabo. Zwingili inyane eZuriki mwaswiribwa ekihunzo ekyo; mukyamukehya kutsibu indi amaha w’erilama awosi mwamuhwamwo, nibya mubalalaganiago bati abirihola. Omu ndambi eyikalire eyo amaha wuwe n’erisika liwe mubitatsinga-tsingibwa. Mwatungerera n’eryikirirya oku musalaba ow’e Kalvari, inyakayiketera embanulo y’ebibi eyiri ya butoki obulengeryerye. Abere alwa oku syonyukyo sy’oluholo, mwatula engulu Mbuya n’omuhwa munene kwilaba enyuma; n’ebinywa byiwe mubyabya n’obutoki bunene kutsibu. Abandu mubakokya omulisya wabo n’ebitsange binene, oyulyabasubulira erilwa oku lukukulyo lw’oluholo. Nabo ibibene-bene babya ibakalwa okw’itwanira abakoni a oku kalebu-lebu, neryo mubalangira omubongo w’engulu yowene kwilaba ng’oku babya bakalangirago. OO 179.2
Zwingli abya inyabirihika okw’iyitegererya ndeke ery’okwenene kwuwe, kandi abya inyabiriyilangirira kundu obutoki bwayo obukasubayamo amaha. Erigwa ly’omundu n’endeka -teka y’omulamo nibyo byabya by’eryiga ebyo abya akakangiriryako kutsibu. Mwabuga ati: “Omu Adamu, itwe bosi tuholire, itutobere omu butsandirya n’eritswerwa.” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya 8, ekihande ekya 9. “Kristo…. Abirigula busana netu eritongolibwa eritendisyahwaho na kera… eryagalwa liwe n’oluholo luwe ni…. Obuhere obwa kera-na-kera, kandi ni kindu ekyabya kyabererere ekikendisyatula ikineho kera-na-kera; bukatsemesaya eritswera ery’obunya-lubula kera-na-kera busana n’abo abosi abakayiketerabwo ibane n’eryikirirya erisikire kandi eritetsinga-tsinga.” Kandi oku lundi luhande mwakangirirya ati abandu sibawite obwiranda bw’erikola ebibi bati busana n’olukogo lwa Kristo olwo. Ahosi-hosi ahali eryikirirya oku Nyamuhanga, Nyamuhanga aneho; n’ahosi-hosi aho Nyamuhanga akikala, hakabya olukanda olukakakaya abandu okw’ikola emibiri mibuya.” Bilwire omu D’Aubigne ekitabu ekya 8, ekihande ekya 9. OO 180.1
Eryo niryo lyabya ikangirirya eryo Zwingili abya anzire omw’itulawo liwe neryo mukyaleka e kelezia enene eyo iyabya yikosulamoekinzigiri ky’abandu ababya bakasyamuhulikirira. Lyolo-lyolo, bakagenda bakagumirabyo, mwasukulira abahulikiriri buwe bw’okwenene. Oku nzuko mwabya n’obuyiteya eritendikangania esyonzumwa esyangabatabula n’erireka bakaponabwo. Omubiriwuwe abya ow’erileta emitima yabo y’okw’ikangirirya lya Kristo, eryolobyabo omu lwanzo luwe, neryikala inyanemukanganiabo eky’erilangirirako kiwe; neryo bakagenda bakangirira emisingyi y’engulu Mbuya, esyonyikirirya nyitya-nyitya syabo n’emikolere yitahikire yabo ibikendigenda bikakindwa. OO 180.2
Erilungula emiramirye mulyalolya embere omu Zuriki entambu-oku-ntambu. Omw’isisira, esyonzigu syiwe mubabuka erilwa nayo. Ekirimo muguma enyuma w’aho, omu padiri ow’e Witteneberg abya inyabiribuga ati Eyihi oku Papa n’omukama w’ekihugo omu Ndeko eya Worms, neryo lino obuli kindu kyabya ikiykaminyikala ngakikakanganaya erilwa n’ebyo Papa akabuga erisosene ng’eryo omu Zuriki. Eribambira oku Zwingili mulyakwamirirana. Omu matala wa Papa, obuli ndambi, abandu ababya bakakwama obukwenda obwo mubahanikwa oku muti n’erihisibwa, liriryo kino kyabya isikirigunza, omukangirirya w’engulu y’erilwa n’e kanisa oyo akatekawa erihunibwa. Busana n’eki omu bishopu w’e Constance mwatuma abalerembera buwe basatu b’omu ndeko ey’e Zuriki, ibakahababira Zwingili busana n’erikangirirya abandu eritwa ebihano eby’e kanisa, neryo obuholo n’obutekane bw’abandu byamahiribwa oku kalerembo. Mwahatikana ati obutoki bw’e kanisa bwamahiribwa luhande, ekihugo ikikenditabukala. Zwingili mwasubirya ati alwe inyanemutula engulu y’omu Zuriki eribuga ebirimo ini, “eyilwe yitekene kandi ey’obuholo kwilaba ehindi hiyi ehyosi ehiri omu kihugo ekyo.” Mwabuga ati: “Obwo neryo, obu Kristo sibwo bukategaya obutekane bw’ekitsweka, kwehi?” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya 8, ekihande ekya 11. OO 180.3
Abalerembera abo babya ibabirihana abahanuli eribya ibane omu kanisa ibakabuga bati omonimomukalwa omulamo. Zwingli mwasubirya ati: “Simuleke erikwa buba busana n’eribihira eri. Omusingyi w’e kanisa lwan’olukuka lugumerera, nina Kristo mugumerera, oyuwaha Petero yo erinaliwe kusangwa iyo Petero mwamwahula ku niyo mulamia omw’ikirirya. Omu buli kihanda owosi-wosi oyuk’ikiriraya oku Mwami Mukulu Yesu n’omutima wuwe owosi Nyamuhanga akamuliga. Hano kwenene hali ekanisa eyite yangalamia mundu wosi.” Biri omu D’Aubigne’, ekitabu ekya 8, ekihande ekya 11. Ebyabya byalwire omu luhindano olwo, omuguma w’oku balerembera abatumawa bishopu mwaliga enyikirirya ey’erilungura emiramirye eyo. OO 181.1
Endeko eyo muyagana erikola oku zwingili, neryo eRoma muyateka-teka eribambira lihya. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo, babere bakamubwira ng’oku esyonzigu syiwe sinemumuteka-tekera, mwabuga omu muhanda w’eriswekya ati: “Muleke base; ngasagabo ekikwangwa ekikakumbagala ng’oku kikasaga ebisunda by’ amagetsi ebikalumira ahisi syakyo.” — Biri omu wylie, ekitabu ekya 8, ekihande ekya 11. Ebyo banya kanisa babya bakalengaho erikola ibikakaya omuliro w’omw’ekyo ekyo babya bakasonda-sonda erikinda. Okwenene mukwalolya embere erilalagana. Omu Germany abakwami b’erilungula emiramirye, ababya ibabiriguswa oku bitaka busana n’eriburangana lya Luther, mubasubira bamatunga amaha, bakalangira engulu yikalolya embere omu Switzerland. OO 181.2
Emilungulire y’emiramirye yabere yikahandwa omu Zuriki, ebikalwa muyo mubyaminyikalibwa omw’ihinola obubi n’erikalalirya eribya n’emitegekere eyitekene n’erikolerana omu buguma. Zwingili mwasaka ati: “Obuholo bwikere omu muyi wetu, simuly’inegena, simuli bugobya, simuli busu, simuli malwa. Eribya omu buguma ng’obu lyangalwahi lite nga liryalwa oku Mwami Mukulu, kandi n’oku ngangirirya yetu, eyikatwosulayamoebiguma by’obuholo n’obunya-enyikirirya.?” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 8, ekihande ekya 15. OO 181.3
Erikinda eryo emilungulire y’emiramirye yabya yatungire mulyasulusutya obulengekania bw’abandu b’ekiroma bamalengaho eritaswahiraho esyonzirasy’erikindalyo. Babere balangira eryendererya erilaba omw’ihinola omubiri wa Luther omu Germany ng’oku lyabya lyakolire kike, mubatwamoerilwa n’erilungula emiramirye omw’ikolesya eby’amalwa byalyo binyini-nyini. Ibakahiraho erikuba obuhaka na Zwingili, kandi ibabirihiraho emiteka-tekere ey’emyatsi eyo, ibakalangira bati bakakinda omw’iyisombolera ibobene-bene, butsira omwanya w’erilwiramo musa, liriryo n’abatsweri abakenditwamo ahokati-kati k’abakakuba obuhaka abo. Neryo omugulu bangahira Zwingili yo ahisi sy’obutoki bwabo, ibakendilangira bati syalitswa kubo. OMUGULU Omwebembetya angahunibwa, neryo ekitunga ekyo ikikendyanguha erihinolwa. Liriryo mubabisa endeka-teka eyo yo ndeke. OO 181.4
Mubatwaamobati esyombaka esyo sikenditekwa eBaden; liriryo Zwingili mwatabanika musyo. Endeko y’e Zuriki bakalulerera esyondegeka sy’abanya-papa abo, kandi ibakayikengemerera bakalangira ebilundo eby’ameko awakaka omu matala wa Papa busana n’abatuli b’engulu Mbuya, mubatanga omulisya wabo eriyireta hakuhi nomuhito oyu. EZuriki abya inyanayiteka-tekire erisanga-sangana abandu bosi obu eRoma yangatuma; liriryo eriya eBaden, ahalyutikira omusasi w’abahola busana na Yesu, lyabya in’igenda oku luholo olu wunasamalire. Iyo Okilombadiya (Oeclompadius) bana Halla (Haller) mubasombolwa eryimanira abakwami b’erilungula emiramirye, obwo Dokita Eke (Dr. Eck), oyuwabya asibwe abandu bosi, niyo wabya mbuyi y’e Roma inyanagumbirwe aba dokita abasomire kinene n’abalerembera ba Papa. OO 182.1
Zwimgili n’omu anabya abere isyali omu ndeko eyo, emibiri yiwe muyaminyikala muyo. Abasakangyi abosi mubasombolwa abanya-papa, neryo mubakakirya abandi bandu erisakanga ebikakanibawa, bamalangirwa ibakendyitibwa. N’omu kyanabya kitya, obuli kiro Zwingili inyakatunga ebiryakanibawa ebyosi omu ndeko eyo eya Baden. Omwiyi muguma oyuwabya akabya omu ndeko ey’obuhaka eyo inyakasakanga obuli igolo-golo oku bindu ebyo babya bakahirayo busana n’erihalikanako. Ebisakango bino abandi biyi babiri ibakayihayo erireterabyo Zwingili e Zuriki, haguma n’enyawalihwa ya Okilombadiya eyabya yikahuluka buli kiro. Omukalalirya w’erilungula emiramirye inyakasuba muyo, inyanemuha obwenge n’obulengekania bwuwe. Esyonyawalihwa syiwe isikasakangawa omu kiro, neryo omwiyi oyo inyakasuba eBaden omwa ngyakya inyane nasyo. Erilangira bati bakalaba oku basirikali ababya butswiri-tswiri oku lukyo lw’omuyi oyo, abakwenda bano ibakaleta ebitiri ebirimoesyongoko oku mitwe yabo, neryo ibakaligirawa erilaba butsir’ikakiribwa. OO 182.2
Zwingli kw’abya ahambirire oku malwa kw’atya, akalwa n’esyonzigu syiwe esitsurumire kutsibu. Iyo Mayikonia mwabuga ati: “Abirikola kutsibu omw’irengekania liwe, omw’ibya buta-gotsera, kandi n’omu bwenge obu abya akatuma eBaden, kwilaba ng’oku angabere inyakakola omw’ihanula iyuwene-wene omu kati-kati k’esyonzigu syiwe.” — Biri omu D’Aubigne’, ekitabu ekya 11, ekihande ekya 13. OO 183.1
Ab’eki-roma abo, iboswire eriganirya bati bakendikinda, mubasa e Baden ibanambite esyongyimba syabo esy’obuguli bunene n’esyongwangyi esikakangabagasanaya. Ibakalya ndeke, esyo mesa syabo isikosulako ebisihirire n’obwabu obw’omusindo-musindo. Omubiri w’obunya-kanisa mwanguha busana neribya abatsangamukire n’erirya oku mesa n’ebitsange. Ibo abakalalirya b’erilungula emiramirye mubasa ibayisosire, abandu ibakabalangira ngababulirweko hake erisosana n’esyonzama esikayisabiriraya, kandi obu obuke bw’ebindu byabobwabya bukaleka ibabya oku mesa ku katambi kake. Omwinye buhimbano aho Okilombadiya abya akagotsera, abere akamutungerera omu kyumba kiwe, inyakamwegaya obuli ndambi akasoma ebitabu, kutse akasaba, neryo omwisweka inene, mwatulawo ati oyukaganaya ekanisa oyo kwenene abya “munya-enyikirirya kutsibu.” OO 183.2
Omu ndeko eyo, iyo Eck inyakasambira oku rutali olutonire kutsibu, obwo iyo Okilombadiya mwolo oyo, inyambite ebyambalo by’abera, mwabya inyakakakawa eryikala oku katumbi k’endambi akabatsirwe kitya-kitya embere sy’oyu akahalikana nayo.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 11, ekihande ekya 13. Omulenge wa Eke (Eck) ow’obutoki kandi owakowika kandi owalimoerisika kwenene mwatamugoberya. Olukanda luwe ilukahiribawamoamaka, amaha w’esy’amagetsi n’eriminya liwe; kusangwa oyukalwira eryikirirya eryo abya inyakendihebwa obuhingyi bunene. Omugulu erikuba obuhaka erihikire lyatalukana, mwatwamoerikolesya eritsuma, n’erilahirya nibya. OO 183.3
Iyo Okilombadiya, ini mwolo-mwolo, kandi inyali ng’oyutayiyiketere, abya inyabiribya ng’akasaga amalwa, liriryo mwingira mugo n’eribuga malume-lume ati: “Sinyirisikaya olulengo lundi olw’eritwamoolulengire ekinywa kya Nyamuhanga.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 11, ekihande ekya 13. N’omu anabya oyuhehere kandi inyawite ekitutu ekiyibombekire, mwayikangania ng’oyukatoka kandi oyutesaga. Abanya Roma, erikwamana n’eriyipima-pima lyabo, ibakabuga bati obutoki n’emikolere y’ekanisa nibyo by’erikwama, omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo mwamakirira butatsinga-tsinga oku Masako Abuyirire. Mwabuga ti: “Emikolere y’ekanisa siyiwite kagala omu Switzerland yetu, mbwino iyiryabya iyikakwamana n’ekitabu ky’Ebihano; litya omu myatsi ey’eryikirirya, e Biblia niyo Kitabu ky’Ebihano.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 11, ekihande ekya 13. OO 183.4
Engabane ahokati-kati k’esyombande esyibiri esikahalikana esi muyitabya butsira ekikaalwamwo. Eribuga ery’omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo erikanganibirwe n’obutekane, mulyahamba oku bulengekaania bw’abandu ababya babindukire erilwa oku luhande lwa Eke bakapona emiyihalambo yiwe. OO 184.1
Omukania mwagunza ebiro ikumi na munani. Abere akahwamoab’oku luhande lwa Papa mubayisyeta bati bamakinda. Abanene b’oku balerembera b’obwami mubagololokera oku luhande lw’e Roma, n’endeko eyo muyatwamoyiti ababinduli b’emiramirye n’emikolere y’e kanisa bamakindwa neryo bamatwamobati abo, n’omwebembetya wabo iyo Zwingili bamatwibwa oku kanisa. Nikwa ebyabya bayalwire omu ndeko eyo mubakangania ngani luhande lwahi olwabya lwatungire amagobo erilwa omu ndeko eyo. Esyombaka esyo musyaha abakaganaya ekanisa bw’akagala kanene, neryo enyuma w’obutuku buke emiyi mikulu-mikulu eya Bern na Basel mubayikangania ng’oku bamabya oku luhande olw’erilungula emiramirye. OO 184.2