13—Ang Netherlands ug Scandinavia

Sa Netherlands ang pagpangulipon sa papado sayo kaayo nga nakapaukay sa kusganon nga protesta. Pito ka gatus ka tuig sa wala pa ang panahon ni Luther, ang papa sa Roma gipapha sa walay kukahadlok pinaagi sa duha ka obispo, kinsa, sa gipadala sa embahada sa Roma nakahibalo sa matuud nga kinaiya sa “balaang kapangulohan”: “Ang Dios naghimo sa Iyang reyna ug asawa, ang iglesya, nga usa ka halangdon ug walay katapusan nga sangkap alang sa Iyang panimalay, nga adunay bugay nga dili molubad ni madun/ot, ug naghatag kaniya og korona nga walay katapusan ug baras;...nga ang tanan alang sa imong kaayohan sama sa usa ka kawatan nga mangatang. Apan imong gipahimutang ang imong kaugalingon sa templo sama sa Dios; sa dapit nga usa unta ka magbalantay sa karnero; nahimo ikaw nga usa ka lubo sa panon;...imo kami gipatoo kanimo nga mao ang labing hataas nga obispo, ikaw usa diay ka mangungulipon.... Diin ikaw unta mahimong alagad sa mga alagad, maingon nagngalan sa imong kaugalingon, nangintriga ikaw sa pagkahimong ginoo sa mga ginoo.... Imong gipakaulawan ang kasugoan sa Dios.... Ang Balaang Espiritu mao ang manunukod sa tanang simbahan lukup sa tibuuk yuta.... Ang dakbayan sa atong Dios, diin kita mga lumulupyo, miabut sa tanang bahin sa kalangitan; ug kini labaw pa kadako kay sa dakbayan, pinaagi sa balaan nga mga propeta nga ginganlan og Babilonya, nga nagpakaaron-ingnon nga balaan, nakigtupong sa iyang kaugalingon ngadto sa Langit, ug nanghambog nga ang iyang kaalam dili mamatay; ug sa katapusan, bisan og sa walay katarungan, nga siya wala gayud makahimo og sayup, ni magahimo og sayup.”—Gerard Brandt, “HISTORY OF THE REFORMATION IN AND ABOUT THE Low COUNTRIES,” b. 1, p. 6.ADP 139.4

Ang uban nanindog sa nagsunud nga mga siglo sa pagpalanog niini nga protesta. Ug kadtong unang mga magtutudlo, nga nanagpanglatas sa nagkalainlain nga kayutaan, ug nailhan sa nagkadaiya nga mga ngalan, nagbaton sa kinaiya sa mga misyonero nga Vaudois, ug nagsangyaw sa bisan diin sa kahibalo bahin sa ebanghelyo, misulud sa Netherlands. Kusog ang pagkaylap sa ilang mga doktrina. Ang Waldensian nga Biblia ilang gihubad ang mga bersikulo ngadto sa pinulongan nga Dutch. Matod nila, “adunay dakung bintaha niini; walay kinumedya, walay mga tinumotumo nga sugilanon, walay tiawtiaw, walay panglimbong, walay lain kundili ang mga pulong sa kamatuuran; adunay gahi nga tabon sa daghang bahin, apan aron nga ang diha sa uyok ug katamis kon unsay maayo ug balaan sayon kaayo nga pangitaon.”— Ibid., b. 1, p. 14. Busa nagsulat ang mga higala sa karaang pagtoo, sa ikanapulog duha ka siglo.ADP 140.1

Ug dayon gisugdan ang Romanista nga pagpanglutos, apan taliwala sa mga sulo ug pagsakit nagpadayon sa pagdaghan ang mga magtotoo, sa malig-on nagpamatuud nga ang Biblia mao lamang ang dili masayup nga kagamhanan sa rilihiyon, ug “walay tawo nga kinahanglan pugson sa pagpatoo, kundili daugon pinaagi sa pagwali niini.”—Martyn, vol. 2, p. 87.ADP 140.2

Ang mga pagtolon-an ni Luther nakakaplag og maayo nga yuta didto sa Netherlands, ug ang matinud-anon ug matinumanon nga mga tawo mibarog aron sa pagwali sa ebanghelyo. Gikan sa usa sa mga probinsya sa Holland miabut si Menno Simons. Edukado nga Romano Catolico, ug ordinado nga pari, wala gayuy kalibutan bahin sa Biblia, ug dili siya mobasa niini, sa kahadlok nga basi taralon siya ngadto sa pagkaerehes. Sa diha nga mitumaw ang pagduda bahin sa Transubstantiation o ang tinapay og bino sa misa mahimo gayud nga tinuud nga lawas ug dugo ni Cristo nga gipugus sa pagpatoo kaniya, iya kini giila nga usa ka tentasyon gikan kang Satanas, ug pinaagi sa pagampo ug pagsugid nangita og paagi nga makaikyas siya niini; apan kawang lamang. Pinaagi sa pagsagol sa mga talan-awon sa mga kalingawan iyang gitinguha ang pagpahilum sa tingog nga nagasumbong sa iyang kaisipan; apan walay nahimo. Paglabay sa panahon nahatud siya ngadto sa pagtoon sa Bag-o nga Tugon, ug kini uban sa mga sinulat ni Luther nakahimo kaniya sa pagdawat sa repormado nga pagtoo. Wala madugay iyang nasaksihan sa silingan nga barangay ang pagpunggot sa ulo sa usa ka tawo tungud sa iyang pagpabawtismo pag-usab. Nakahatud kini kaniya sa pagtoon bahin sa bawtismo sa gamay nga bata. Wala siyay nakita nga kamatuuran sa Kasulatan alang niini, kundili iyang nabasa nga ang paghinulsul ug pagtoo maoy anaa sa daghan nga dapit sa Biblia nga gikinahanglan aron sa pagdawat sa bawtismo.ADP 140.3

Miggawas si Menno gikan sa Iglesya Catolica, ug nagtugyan sa iyang kaugalingon ngadto sa pagtudlo sa mga kamatuuran nga iyang nadawat. Sa Germany ug Netherlands usa ka pundok sa mga panatiko mitumaw, nagtudlo sa dili tarong ug mapasipalahon nga mga pagtolon-an, nga nakapasuko sa kahusay ug kahinlo, ug nagbuhat pinaagi sa pakusog ug pagalsa batok sa kagamhanan. Nakita ni Menno ang makalilisang nga mga sangputanan nga maoy padulngan niini nga mga kalihukan, ug gipaningkamutan niya ang pagsumpo niini nga sayup nga mga pagtolon-an ug ihalas nga mga paagi sa mga panatiko. Hinoon, adunay daghan nga napasalaag sa mga panatiko apan nagsalikway sa ilang makatalagmanon nga mga doktrina; ug daghan gihapon ang nagpabilin nga mga kaliwat sa karaan nga mga Cristohanon, mga bunga sa pagtolonan sa mga Waldensian. Taliwala niini nga mga pundok si Menno makugihon kaayo nga nagbuhat ug malamposon siya.ADP 140.4

Sulud sa kaluhaan ug lima ka tuig nagpanaw siya, uban ang iyang asawa ug mga anak, nagantos sa dagkong kalisdanan ug pagkalahi, ug sa kanunay diha sa katalagman sa iyang kinabuhi. Iyang gilatas ang Netherlands ug Amihanan nga Germany, nagbuhat ilabina taliwala sa ubus nga matang sa mga tawo, apan halapad ang giabutan sa iyang kabuyohan. Kinaiya niya ang pagkamaayo nga magsusulti, bisan og dili taas ang iyang edukasyon, usa siya ka tawo nga walay pagkausab ang kadungganan usa ka mapainubsanon nga espiritu ug malumo sa pamatasan, ug matinud-anon ug mainiton nga pagkadiosnon, nagkinabuhi sumala sa iyang gitudlo nga mga lagda, ug iyang nakuha ang pagsalig sa katawhan. Nagkatibulaag ang iyang mga sumusunod ug gipangdaogdaog. Nagantos sila sa hilabihan gikan sa pagpanglibog sa mga panatiko nga Munsterites. Apan daghan kaayo ang nakabig sa iyang pagbuhat.ADP 141.1

Walay dapit diin ang repormado nga pagtoo gidawat sa katibuk-an kay sa didto sa Netherlands. Sa pila ka nasod nagantos ang ilang mga sumusunod sa dugang pa nga mga paglutos. Sa Germany gidid-an ni Charles V ang Repormasyon, ug malipay siya nga madala ang tanang sumusunod niini ngadto sa bitayan; apan ang mga prinsipe mibarog sa pagbatok sa iyang pagdaogdaog. Sa Netherlands labaw pa kadako ang iyang gahum, ug nagsunudsunud ang mga kamandoan sa paglutos. Ang pagbasa sa Biblia, ang pagwali niini o bisan ang paghisgot bahin niini, silutan sa kamatayon pinaagi sa pagbitay. Ang pagampo ngadto sa Dios sa tago, ang dili pagyukbo sa larawan, o ang pag-awit og usa ka salmo, silutanan usab sa kamatayon. Bisan kadtong mosaway sa ilang mga sayup, silutan, kon mga lalaki, patyon pinaagi sa espada; kon mga babaye ilubong nga buhi. Ang magpabilin nga lig-on sa ilang baroganan, usahay mahiagum usab sa sama nga silot. Linibo ang nangamatay ilalum sa paghari ni Charles ug ni Philip II.ADP 141.2

Usa ka panahon niana usa ka pamilya ang gidala ngadto sa mga tigpangusisa, gisumbong nga wala na motambong sa misa, ug nagsimba sa ilang balay. Sa pagsusi sa ilang mga buhat sa tago, ang kamanghuran nga anak mitubag, “Mangluhod kami, ug magampo nga ang Dios magdan-ag sa among mga hunahuna ug magpasaylo sa among mga sala. Nagaampo kami sa among labaw, nga ang iyang paghari magmalamboon ug magmalipayon ang iyang kinabuhi. Nagaampo kami alang sa among mga harianong mga pangulo, nga bantayan sila sa Dios.”—Wylie, b. 18, ch. 6. Natandog pag-ayo ang uban nga mga maghuhukum, apan ang amahan ug ang usa sa iyang anak nga lalaki gipatay sa bitayan.ADP 141.3

Ang kapungut sa mga manglulutos gitupngan sa pagtoo sa mga martir. Dili lamang mga lalaki kundili mga babaye ug batan-ong mga dalaga nagbarog nga maisugon. “Ang mga asawa mobarog tapad sa ilang mga bana didto sa bitayan, ug samtang siya nagantos sa kalayo maghonghong sila sa mga pulong sa paghupay, o mag-awit og mga salmos sa pagpadasig kaniya.” “Mga batan-ong babaye manghigda sa ilang buhing lubnganan nga daw mosulud na sila sa ilang mga lawak sa pagkatulog magabii; o moadto sa bitayan ug sa kalayo nga magsul-ub sa ilang pinakamatahum nga bisti, nga daw moadto sila sa kasal.”— Ibid., b. 18, ch. 6.ADP 141.4

Sama sa kaadlawan nga ang paganismo nagtinguha sa paglaglag sa ebanghelyo, ang dugo sa mga Cristohanon mao ang binhi. (Tan-awa ang Tertullian, APOLOGY, parapo 50.) Ang paglutos nakapadaghan hinoon sa mga saksi alang sa kamatuuran. Sa matag tuig ang hari, nahasol ngadto sa pagkalagot tungud sa dili mabuntog nga pagkamatinguhaon sa mga tawo, nga nagawhag sa iyang bangis nga buhat; apan walay nahimo. Ilalum sa halangdon nga si William sa Orange, ang Rebolusyon sa katapusan maoy nakahatud sa kagawasan ngadto sa Holland sa pagsimba sa Dios.ADP 141.5

Sa kabukiran sa Piedmont, sa kapatagan sa France ug sa mga baybayon sa Holland, ang kalamboan sa ebanghelyo namarkahan sa dugo sa iyang mga tinun-an. Apan sa kanasuran sa Amihanan kini nakakaplag og malinawon nga agian. Ang mga tinun-an sa Wittenberg, nga namauli sa ilang puluy-anan, nagdala sa repormado nga pagtoo ngadto sa Scandinavia. Ang pagpatik sa mga sinulat ni Luther nakapakaylap usab sa kahayag. Ang yano, lig-on nga mga tawo sa Amihanan mitalikod sa kahugawan, sa pagpatuyang sa garbo, ug sa mga patootoo sa Roma, aron sa pagdawat sa kaputli, sa kayano, ug sa nagahatag og kinabuhi nga mga kamatuuran sa Biblia.ADP 141.6

Si Tausen, “ang Repormador sa Den-mark,” usa ka anak nga lalaki sa mamumuo. Ang bata nagpakita sa timaan sa malantip nga salabutan; naghandum siya alang sa edukasyon; apan gihikaw kini gikan kaniya tungud sa mga kahimtang sa iyang mga ginikanan, ug misulud siya sa monasteryo. Dinhi ang kaputli sa iyang kinabuhi, uban sa iyang kakugi ug pagkamaunungon, nakapadani sa gugma sa iyang labaw. Ang pakisusi nagpakita nga siya nagbaton og hiyas nga nanaad og maayong pagalagad sa simbahan sa umaabot nga adlaw. Gitinguha nga mahatagan siya og edukasyon sa usa sa mga unibersidad sa Germany o sa Netherlands. Gitugutan ang batan-on nga tinun-an sa pagpili og tulunghaan nga iyang magustohan, apan ubus sa kasabutan nga dili siya maodto sa Wittenberg. Ang pinatungha sa simbahan kinahanglan dili mamiligro sa hilo sa erehes. Maoy gisulti sa mga pari.ADP 142.1

Miadto si Tausen sa Cologne, nga maoy usa sa lig-on nga saliganan sa Romanismo. Wala madugay napungut siya sa mga kahibulungan o tinago nga mga pagpatoo sa mga magtutudlo. Sa maong panahon nakabaton siya sa mga sinulat ni Luther. Iya kining gibasa uban sa katingala og kalipay, ug naghandum sa personal nga pagtudlo sa repormador. Apan ang paghimo niini magbutang kaniya sa piligro sa kasuko sa iyang labing labaw sa monasteryo, ug mawad-an siya sa tabang. Dali ra siyang nakahukum, ug wala madugay nagpa-enroll siya didto sa Wittenberg.ADP 142.2

Sa iyang pagbalik sa Denmark misulud na usab siya sa iyang monasteryo. Wala pay usa nga nagduda kaniya sa pagkaLutherismo; wala niya ipadayag ang iyang tinago, apan naninguha, sa walay pagpukaw sa dili maayong pagbati batok kaniya sa iyang mga kaubanan, aron sila magiyahan ngadto sa labaw pa kaputli nga pagtoo ug balaan nga pagkinabuhi. Iyang gibasa ang Biblia, ug gipasabut ang matuud nga kahulugan, ug sa katapusan nagwali kang Cristo ngadto kanila ingon nga mao ang pagkamatarong sa makasasala ug ang iyang bugtong nga paglaum sa kaluwasan. Dako kaayo ang kapungut sa nagtabang kaniya, kinsa nagbaton sa hataas nga mga paglaum kaniya ingon nga mahimong kusganon nga manlalaban sa Roma. Gikuha dayon siya gikan sa monasteryo ug gibalhin ngadto sa lain, ug gibilanggo sa gamay nga lawak, ubus sa higpit nga pagbantay.ADP 142.3

Sa kalisang sa iyang bag-o nga mga bantay, daghan sa mga monghe nagpaila sa ilang pagkakabig ngadto sa Protestantismo. Pinaagi sa mga rihas sa iyang lawak, si Tausen nakahimo sa pagpasabut ngadto sa iyang mga kauban sa kahibalo sa kama-tuuran. Kon hanas pa unta kadtong mga kaparian sa Denmark sa piano sa simbahan sa pagsumpo erehes nga pagtolon-an, dili na unta madungog pag-usab ang tingog ni Tausen; apan sa baylo nga ipadala nalang unta siya ngadto sa lubnganan sa usa ka bi-langgoan ilalum sa yuta, gipagawas hinoon siya sa monasteryo. Karon wala na silay nahimo. Usa ka harianon nga kamandoan, bag-o pa lang gipakanaog, nagtanyag og panalipod sa mga magtutudlo sa bag-o nga doktrina. Si Tausen nagsugod sa pagwali. Abli ang mga simbahan alang kaniya, ug nagpundok ang katawhan sa pagpaminaw. Ang uban nagwali usab sa pulong sa Dios. Ang Bag-o nga Tugon nga gihubad ngadto sa Danish, gikatag sa daghan nga mga dapit. Ang mga paningkamot sa mga papista sa pagbungkag sa mao nga buhat misangpot hinoon sa labaw nga pagpakaylap niini, ug wala madugay ang Denmark nagpamatuud sa ilang pagdawat sa repormado nga pagtoo.ADP 142.4

Sa Sweden usab, ang mga batan-ong lalaki nga nakainum gikan sa atabay sa Wittenberg magdala sa tubig sa kinabuhi ngadto sa ilang kataginasod. Duha sa mga pangulo sa Repormasyon sa Sweden, si Olaf ug si Laurentius Petri, mga anak nga lalaki sa usa ka panday sa puthaw sa Orebro, nagtoon ubus a pagtudlo ni Luther ug Melanchthon, ug ang kamatuuran nga ila nang nakat-onan sa makugihon ilang gipanudlo. Sama sa dakung Repormador, naukay ni Olaf ang katawhan tungud sa iyang kadasig ug pagkamaayo nga manulti, samtang si Laurentius, sama kang Melanchthon, maalam, mahunahunaon, ug kalma. Silang duha pulus rilihiyoso kaayo, hatag-as og naton-an sa teyolohiya, ug maisugon nga nagpalambo sa kamatuuran. Daghan usab nga mga papista ang mibatok. Ang Catolico nga mga pari nagpaalsa sa mga ignorante ug matootoohon nga mga tawo. Si Olaf Petri kanunay gubuton sa panon niini nga mga tawhana, ug sa makadaghan hapit na mamatay. Hinoon, kini nga mga Repormador gidapigan ug gipanalipdan sa hari.ADP 142.5

Panahon sa paggahum sa Iglesya Roma-nista, ang katawhan nalubong sa kakabus, ug pagdaogdaog. Wala silay alamag bahin sa Kasulatan, ug nagbaton sa rilihiyon sa mga timaan ug mga seremonyas, nga walay ikapahayag sa hunahuna, namalik sila sa pagtootoo ug sa mga pagano nga mga buhat sa ilang mga katigulangan nga wala magsimba sa matuud nga Dios. Nabahin ang nasod sa nagkaaway nga mga pundok kansang walay hunong nga kagubot nagdugang lang sa kaalaot sa tanan. Nagtinguha ang hari sa pagreporma sa Estado ug sa iglesya, ug iya gidawat kining takus nga mga tumatabang sa pakiggubat batok sa Roma.ADP 143.1

Atubangan sa hari ug sa nag-una nga mga tawo sa Sweden, si Olaf Petri uban sa dakung katakus nanalipod sa mga pagtolon-an sa repormado nga pagtoo batok sa mga Romanista nga mananaog. Iyang gipamatuud nga ang mga pagtolon-an sa mga Amahan dawaton lamang kon kini magsubay sa Kasulatan; nga ang sukaranan sa mga doktrina sa pagtoo napahayag diha sa Biblia sa ka tin-aw ug sa yano nga paagi, aron masabtan sila sa tanan nga tawo. Si Cristo nagsulti, “Ang Akong pagtolon-an dili Ako, kondili Iya sa nagpadala Kanako” (Juan 7:16); ug si Pablo nagpamatuud nga kon siya magwali og lahi nga ebanghelyo kay sa iyang nadawat, kinahanglan siya pagatunglohon (Galacia. 1:8). “Unsaon man diay,” matod sa Repormador, “nga ang uban naghunahuna sa pagmugna sa mga pagtolon-an sumala sa ilang kahimutan, ug dayon magpahamtang niini kanila ingon nga maoy butang kinahanglan alang sa kaluwasan?”—Wylie, b. 10, ch. 4 Iyang gipahayag nga ang mga kamandoan sa simbahan walay kagahum kon kini kasupak sa mga kasugoan sa Dios, ug nagpadayon sa dakung patukuranan sa protestante nga “ang Biblia, ug ang Biblia lamang,” maoy sulundan sa pagtoo ug pagbuhat.ADP 143.2

Kini nga panagsangka, bisan og gihimo diha sa entablado nga wala kaayo naila, naghatag sa “pagpakita kanato sa matang sa mga tawo nga naghulma sa mga pangulo ug sa mga sumusunod sa kasundalohan sa mga Repormador. Sila dili nga walay nahibaloan, sumusunod og sekta, banhaan nga mga manglalantugi—layo gikan niana; mga tawo sila nga nagatoon sa pulong sa Dios, ug nakahibalo pag-ayo kon unsaon sa paggamit sa mga hinagiban nga sa diin ang tipiganan sa Biblia naghitso kanila. Bahin sa kaalam nag-una sila sa ilang kapanahunan. Kon ato lang ipunting ang atong pagtagad ngadto niadto nga mga magilakon nga mga sentro sama sa Wittenberg ug Zurich, ug ngadto sa bantugan nga mga ngalan sama sa ilang Luther ug Melanchthon, kang Zwingli ug Oecolampadius, kita angayan nga masultihan nga kadto sila maoy mga pangulo sa kalihukan, ug kita kinahanglan nga makasalig dinha kanila og kahibulungan nga gahum ug halapad nga mga naangkon; apan ang mga sakup dili ingon niini. Moadto kita sa wala maila nga teyatro sa Sweden, ug ang ubus nga mga ngalan nila ni Olaf ug Laurentius Petri—gikan sa mga agalon ngadto sa mga tinun-an—unsay atong makaplagan?... Mga eskolar ug mga teyologo, mga katawhan nga nabansay na pag-ayo sa kinatibuk-an nga sistema sa ebanghelyo nga kamatuuran, ug sayon ra nga nakadaog batok sa mga tigpalipatlipat sa mga tulunghaan, ug sa mga tinahod sa Roma.”— Ibid., b. 10, ch. 4.ADP 143.3

Ingon nga sangputanan niini nga panaglalis, ang hari sa Sweden midawat sa pagtoo nga Protestante, ug wala magdugay ang nasudnon nga asembleya nagpamatuud sa pagdapig niini. Ang Bag-o nga Tugon gihubad ni Olaf Petri ngadto sa pinulongan nga Swedish, ug subay sa handum sa hari ang duha ka managsoon nga lalaki maoy naghubad sa tibuuk Biblia. Busa sa unang panahon ang mga tawo sa Sweden nakadawat sa pulong sa Dios sa ilang lumad nga sinultihan. Giman do sa Diet o Hukmanan nga sa tibuuk gingharian ang mga ministro kinahanglan magsaysay sa Kasulatan, ug ang kabataan sa mga tulunghaan kinahanglan tudloan sa pagbasa sa Biblia.ADP 143.4

Sa kanunay ug sa kasiguro ang kangitngit sa pagkaignorante ug patootoo nahanaw pinaagi sa bulahan nga kahayag sa ebanghelyo. Naluwas gikan sa pagpanglupig nga Romanista, ang nasod nakabaton sa kusog ug kadungganan nga wala pa maabut sukad kaniadto. Ang Sweden nahimo nga mga panalipod sa Protestantismo. Usa ka siglo sa ulahi, sa panahon sa labing grabe nga katalagman, kini nga gamay ug kaniadto huyang nga nasod—ang bugtong lamang sa Europe nga nangahas sa pagtabang—miabut ngadto sa pagluwas sa Germany sa makalilisang nga mga pakigbisog sa sulud sa Katloan ka Tuig nga Gubat. Ang tibuuk Northern Europe daw mahibalik na usab ilalum sa pagpangulipon sa Roma. Ang kasundalohan sa Sweden maoy nakapahimo sa Germany sa pagpahilayo sa balud sa kalampusan sa papado, aron sa pagpadaog sa pagtugot alang sa mga Protestante—sa mga Calvinista ug sa mga Luterano—ug sa pagpahiuli sa kagawasan sa kaisipan ngadto niadtong mga nasod nga nakadawat sa Repormasyon.ADP 144.1