EKIHANDE EKYA 7—LUTHER AKAYIKATULA OKU ROMA

Omuguma w’oku babya embere ababya babirikirwe eryebembetya ekanisa erilwa omu mwirimya w’obunya Papa eryingira omu kyakakala eky’eryikirirya eriteko nzolo, abya ini Martin Luther. Inyayikangabikire, inyakakola n’amaka, kandi inyoswiremoobwa-nyamuhanga, isyalisaga erilusyaho erisaga Nyamuhanga, kandi isyalisikaya musingyi ow’enyikirirya y’engangirirya/enyikirirya erilusyaho Amasako Abuyirire, Luther abya mulume ow’omugulu wuwe; Erilaba omw’iye Nyamuhanga mwaberererya omubiri munene busana n’erilungula ekanisa n’eriha ekihugo ky’ekyakakala.OO 120.1

Ng’abatuli b’engulu yuwene ab’erimbere, Luther nayo alwa omu bitunga eby’abera. Ebirimo yiwe ey’erimbere mwagunzirayo omw’ihika ly’omulimi omunya gerimani.Tata wuwe abya akakuhakuha obunakya omuo’mbwa eyo babya bakatimbamo amabwe w’obuguli omu kitaka aho abya akalusya esyombulo esyo abya akamuherereramo. Mwanza ati kumbe inyabya munyabilayiro; nikwa Nyamuhanga abya inyamuteka-tekere eribya muhimbi omu hekalu enene kutsibu eyabya iyinemuhangana lyolo omu mugulu w’ebirimo minene. Erikalirirwa, eribulwa ak’erirya, n’eriswiribwa eminyamba mubyabya itendekero aho Amenge wa Bunya-lubula ateka-tekera Luther busana n’omubiri mukulu ow’engebe yiwe.OO 120.2

Tata wa Luther abya mulume ow’obulengekania obw’amaka kandi obukakola kandi oyutsurumire, omuyiketerwa, oyuwabya akatwamokiguma, kandi oyukahula ekindu ng’oku kine. Abya oyukakola butsir’iyihumangura, n’omuhangabyaki. Erilangira liwe eritemokihengemire mulyamuletera eritendiyiketera emikolere y’obu padiri. Mwapona kutsibu omugulu Luther ingira omu omubiri w’ery’ikala n’erilkolera omu kelezia, iyo isyatamuligira; kandi mukyatwala ebirimo ibiri ise erisalwa asanga-sanganibwa na mugala wuwe, kandi nibya amalengekania wuwe mwikala isyabindukire.OO 120.3

Ababuti ba Luther babya bakalangira bati abana babo bakasoma n’eritendekwa eky’erikola. Mubalengaho erikangiriryabo omw’iminya Nyamuhanaga kandi n’omw’ikola ebyo obu Kristo bukasonda. Tata wa Luther oyo abya akasaba Luther inyanahulikrire ati omwana oyo asyabya akibuka erina ly’Omwami Mukulu kandi kiro kiguma anasyawatikya omw’ilolya okwenene kwa Nyamuhanga kw’embere. Obuli muyisa ow’emibere n’emikolere y’esyongeso mbuya kandi n’ey’amenge eyo ngebe yabo ey’eriyikuha-kuhira yangatokesyabo eribana, ababuti abo ibakalengaho eryuwaniawo.Erikola lyabo lyabya likabya iniry’omuhwa n’eriyiyinia batoke eriteka-teka abana babo busana n’engebe eyirimw’obwa-nyamuhanga kandi eyirimoeriyigasira. Omu mibere yabo eyisikire n’ey’amaka, obundi-n’obundi ibakanatsurumira abana babo bo kutsibu; nikwa omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kelezia oyo iyowene-wene, n’omu anabya inyakanaminya ng’oku balwe ibabirisobya oko mwatsi mulebe, inyakabana erisuyira lyabo ng’erihikire butisra ery’eriswekera.OO 121.1

Okw’itendekero, aho atwalawa omu birimo biwe by’obulere, Luther mubabya bakamukala-kalako n’erilwa nayo nibya. Ababuti buwe babya bera kutsibu neryo akalwa eka akagenda oku itendekero eryabya omu kandi kayi, ikikamukaka eribana eky’erirya omw’imba erilwa oku ka erihika ok yindi, kandi emigulu eminene enzala iyikamwagalaya kusibu. Amenge aw’o bwikirirya awakabanika ngasyawite aho akamulolaya kandi awoswiremoobute-bwa-nyamuhanga awabyaho inyakamwosulayamoobuba. Omu kiro inyakanakesaya ahisi n’omutima owoswire obulige, inyatungerera n’eritukumira akalengekania oku ngebe yiwe y’embere eyitawite lugendo kandi inyakikala inyanasagire akalengekania oku Nyamuhanga omutsurumi, omutsweri oyutesubaya amalengekania w’enyuma, omwiti oyutsurumire, omu kitswa ky’eribya tata w’elubula ow’olukogo.OO 121.2

N’omu bine bitya, ihane binene ebikamugunzamo amaha Luther mwakama erilolya embere erilangira ati akahika oko lulengo oluhikire olw’esyongeso n’amenge w’endata olu ngebe yiwe yabya yikayitsutsa. Mwabya n’enyota y’eriminya, kandi n’emibere y’obulengekania bwuwe obwabyamoerihatikana n’erikangania erikola mubwamuletera eriyitsutsa ekiluyirirene kandi eky’omubongo kwilaba eky’eriyikangania kandi ekiri eyigulu-gulu.OO 121.3

Oko birimo ikumi na munani, abere ingira omu Yunivasite eya Erfurt, mubyatsuka erimwuwanira neryo amabya n’amaha kwilaba ng’okwabya ebirimo ey’enyuma. Ababuti buwe babere babiribya ndekeho erilaba omw’ikola kutsibu, muabatoka erimuha obuwatikya obukagunza. Neryo n’erihana ery’abira abalimw’obwnge mulyakehyaho ebyalwa omu ilulumana ery’erisoma liwe ery’enyuma. Mwayihira okw’isoma ebitabo ebyasakawa n’abasakangyi abalengire abandi, inyakabika ndeke omu bwongo bwuwe mw’amalengekania wabo awalitohire kutsibu n’eriyira amenge w’ab’amenge mu wuwe. Nibya n’omu butuku abya akatwalwa nabi abakangirirya buwe ab’erimbere abya inyabiribya oyukakola ndeke kutsibu, neryo anemuwatikibwa abanywani abuwene obulengekania bwuwe mubwakula. Eribya n’eryibuka butsir’ibirirwa, eribya akaganirya ebiriho ebihikire, eribya inyanawite eriyilengekanirya, n’erihirabyo omu mikolere mukitamutwalira butuku bunene atali abya w’endata oku obu abya akiga nabo. Eribya n’esyongeso sy’obwegesibwa mulyakulya eriyitegererya liwe kandi lyamaleka obulengekania bwuwe ibwabya obukakola n’eribya oyukalangira ebindu byo luba ebyamuteka-teka busana n’erikakalikana eryasyabya omu ngebe yiwe.OO 121.4

Erisaga Omwami Mukulu muly’ikala omu mutima wa Luther, lyamamutokesya eribya inyanawite ekilubirirwa ekitebinduka-binduka n’erimukolya okw’iyikehya kutsibu embere sya Nyamuhanga. Abya awite omu mutima wuwe mw’eriyowa inyatolere inyasegema oku buwatikya bw’obunya-lubula, kandi isyalibya butsir’isaba obuli ngyakya-ngyakya, obwo omutima wuwe inyakikala inyanemusaba busana n’erisondolwa n’eriwatikibwa. Inyakabuga ati, “Erisaba ndeke niyo mwira w’eryiga.” — Biri omu D’Aubigne’, ekitabu e kya 2, ekihande 2.OO 122.1

Kiro kiguma abere anemukubungula ebitabu by’omu ibikiro ly’ebitabu ery’oku Yunivasite, Luther mwabana e Biblia y’eki Latini. Ekitabu ng’eki asangawa isyali atalola kukyo. Nibya abya isyali ataminya ng’okukineho. Abya inyabiry’owa otupindi-tupindi tw’Esyongulu syowene n’esyonyawalihwa sy’abakwenda sikasomerwa abandu omw’iramia, neryo inyakalengekanaya ati hino niyo Biblia eyosi. Litya, oku muluma wuwe w’erimbere, mwatungerera Ekinywa kya Nyamuhanga ekyosi. Inyane n’erisaga n’erisweka mwasukula esyombapura sibuyirire esyo; ekitima kiwe ikinemuswirangya mwayisomera ebinywa by’engebe, inyakikala akimana neryo inyabuga omw’ihunerera ati: “Aa, Nyamuhanga inyanatanyiha ekitabu ng’eki busana n’engebe yage!” — Biri omu D’Aubigne , ekya 2 ekihande 2. Abalaika b’e lubula babya ibane oku luhande luwe, n’amasangya w’ekyakakala erilwa oku kitumbi-ky’Obwami ekya Nyamuhanga mubyamubisulira eriyitegererya liwe ly’obuteke bw’okwenene. Asangawa inyakanasaga erihitania Nyamuhanga, nikwa lino eriyiminya kw’ali mubihya mulyamukanyako kwilaba ng’oku amatayowaho enyuma.OO 122.2

Eriyowa inyanzire kutsibu eribya butsira kibi n’eribana obuholo na Nyamuhanga mulyaleka inyingira omumuyi w’e kelezia n’eriyisamula eribya n’engebe y’obu padiri. Hano abya akayitsutsibwako erikola omubiri ow’ahisi n’erisabirirya erilwa oku nyumba erihika oku yindi. Abya oku myanya aho erisikibwa n’erisimwa byabya bikayitsutswa, neryo emibiri eyikagayawa n’eyikakehaya eriyowa liwe ery’obubutiranwa eyi; nikwa mwakwamin’iyiyinia erisekereribwa liwe, inyakikiriraya ati kitolere busana n’amalolo wuwe.OO 123.1

Obuli katuku oku abya akatunga abirigunza emibiri yiwe inyakagunzirako omwiga, inyakayikakiraya oku tugotseri n’erikolesya n’oko butuku obu akalirako n’otwalya twuwe. Kwilaba ebindi byosi inyakatsemera omw’isoma ekinywa kya Nyamuhanga. Mwabana eBiblia iyinabohere oku luhimbo lw’enyumba eyo bapadiri bakikalamwo, neryo aho yiri inyakikala akayahumuliraho. Eriyiminya kw’ali mubihya lyabere likagenda likakanya, mwasonda eriyikolera eribuyirwa n’obuholo. Mwabya n’engebe ey’erikola kutsibu, inyakalengaho eryisibya butalya, n’eriyisibya buta-gotsera ekiro kyosi, n’eriswiribwa atoke eritabala oku bibi eby’omungebe yiwe, ebyo eribya n’engebe y’omu nyumba y’aba padiri yabya isiyitamuboholako. Mwahwerera isihali na buhere obwangamutokesirye eribya n’omutima enzongole owangamutokesirye eryimana embere sya Namuhanga. Enyuma w’aho mwabuga ati, “Omu kwenene nabya mu padiri oyuwoswire engangirirya/enyikirirya, kandi iningakwama kutsibu Ebihano by’ekitunga ky’ekanisa ekyo nabyamokwilaba ku nangasobolyago. Kyamabya kiti omu padiri anginatunga olubula busana n’emibiri yiwe y’obupadiri, nangabere kwenene inindi w’erisyayayo…. Ku kyalitwala mugulu muli kwilab’aho, inangahekire ebihemu erihika n’oko luholo nibya.” Biri omu D’Aubigne, ekya 2, ekihande ekya 3. Ekyabya kyalwire omw’iyitungira esyongeso erilaba omw’iyagalya eri, mwabonda, amoloba kandi amabya akawa n’eritukumira ekyabya kyatwere mugulu muli erilama oku byalwamwo. Nikwa n’omu anakola ebyosi ebyo, engebe yiwe eyabiriyagalya eyo muyitabana iluhuka. Mwahika oku ndambi y’erihwamoamaha.OO 123.2

Luther abere alangira ati abiritalya ebyosi, Nyamuhanga mwamuhanganirya omunywani kandi omuwatikya. Iyo Stopitizi (Staupitzi) oyuwabya munya enyikirirya mwasukulira obulengekania bwa Luther bw’ekinywa kya Nyamuhanga kandi amamubwira ati alekere aho eriyitungerera, aleke erirengekania okw’isuyira eritesyahwa busana n’eritwaa Ebihano bya Nyamuhanga, neryo asamalire Yesu, Omulamia wuwe oyukabuyira amalolo. “Omu kitswa ky’eriyagalya busana n’amalolo wawe, iwe omu maboko w’Omulamia wawe. Wumuyiketere, wuyiketere obutunganene bw’engebe yiwe, omw’ibuyira liwe ery’oluholo…. Hulikirira Omugala wa Nyamuhanga. Mwabya mundu atoke erikuha erisika ery’erisimwa ly’obunya-lubula.” Biri omu D’Aubigne , ekitabu ekya 2, ekihande eya 4. Omukwenda w’olukeri ono kw’abya akanirye atya. Ebinywa byiwe mubyabindula obulengekania bwa Luther. Abere abirigunza mugulu muli inyanemukakalikana n’ebihalyo syiwe esyo abya inyabiribya nasyo, mwatokesibwa eribana okwenene, neryo obuholo mubwingira omu ngebe yiwe eyabya iyabirisulusutibwa.OO 123.3

Luther mubamuhirako amaboko w’obu padiri kandi mubamubirikira erilwa omw’ibya n’engebe y’eryikala ibanamuboherere omu muyi w’e kelezia eriyabya mukangirirya w’oku Yunivasite eya Wittenberg. Hano mwayihira okw’isoma amasako omu mibuge yago eyo batsuka erisaka w’omo. Mwatsuka erikangirirya oku Biblia; n’ekitabu ekya Esyonyimbo, Esyongulu syowene, n’esyonyawalihwa sy’abakwenda mubyasukulirwa ebinzigiri by’abahulikiriri abatsemire bakowago. Staupitz, munywani wuwe, kandi oyuwabya mukulu kwiye oku mubiri, mwamuhatikana erisambira oku kituti atule ekinywa kya Nyamuhanga. Luther mwabya ng’akahanga-hangaya, inyakayowa ngasyatolere erikanirya abandu omu kitswa kya Kristo. Mukyabya enyuma w’erikaka-kakania inene aho abya aligire erihabula ly’banywani buwe. Oku butuku obwo abya inyabiryosulamoAmasako, n’olukogo lwa Nyamuhanga lwabya ilune okw’iye. Erikania liwe butsir’ititimbira mulyakakya abahulikiriri buwe, erikania ebikowika liwe n’obutoki abya akakolesya akakangania okwenene mubyahabo eriyitegererya, kandi n’erisimwa liwe mulyahambabo oku mitima.OO 124.1

Luther abya inyakine omugala kwenene ow’ekanisa y’ekikatuliki kandi syabya awite amalengekania ati anemwendisyabya wundi mundu. Nyamuhanga mwamuhiriraho emiringo ey’erihika e Roma. Mwagenda olugendo olwo inyakalyata n’ebisando byiwe, inyakagotserera oku miyi y’ekanisa. Abere ahika oku muyi w’aba bikira omu Italy mwakukubala akalangira obuteke, erikangabagasania, n’eribya omu ngebe y’eriyowa ebyo abya alangire. Ibakahebawa embago y’obuhereri, aba padiri abo babya bakikala omu byumba bibuya kutsibu, ibakambala esyongyimba esy’obuteke kwilaba kandi esy’obuguli bunene kutsibu, kandi ibakalira oku syomesa esy’obuguli bunene kandi esyuwene kutsibu. Inyanoswire akahyemo kaneneLuther mwalengesanizya ebyo alangira n’engebe y’eriyigana n’eyikalakalire eyiwe. Obulengekania bwuwe mubwasulusuta.OO 124.2

Inyane ntambu, mwasalwa alangira omuyi oyo owaliko ehitwa irinda. Inyane n’erisikyago kutsibu, mwawa ahisi oku kitaka, amabuga ati: “Roma eyibuyirire, namakukerya!”- Biri omu Ibid., ekya 2, ekihande ekya 6. Mwingira omu muyi oyo, amabalamira amakanisa wamwo, amahulikirira emigane eyuwene eyo aba padiri babya bakikala bakatondogola, neryo amakola emikongo eyosi eyikayitsutsibawa. Ahosi-hosi inyakalangira ebyabya bikamukukubalya n’erimwita buba. Mwalangira ati obubi bwabya omu bitunga ebyosi eby’abakulu b’ekelezia. Mw’owa emisandaro eyituwene yikakolwa abalerembera ba papa, neryo mwosula obuba akalangira eritsandya erikita buba eryo babya bakakola, nibya n’omu butuku bw’e misa. Abere ayitulungania omu ba padiri n’abikali b’ekihuhgo mweyayo eriyowa,obusingiri n’etamiro. Aho anabya akalola, omu mwanya mubuyirire oyo inyakegayaho esyonye. Mwasaka ati, Sihali wangaganirya ebibi n’eby’esyonye ngani bingahi ebikakolawa omu Roma; abandu batolere ibalangirabyo n’eryowabyo imubabikirirya.Ko litya omutse w’eribuga bati, “Hamabya ihane egeheena, eRoma yihimbire endata kuyo: ni kyuna ekyoswiremoomwirimya omukalwa obuli musindo w’ebibi” Biri omu Ibid., ekya 2, ekihande 6.OO 124.3

Omu kisakango kya Papa ekyahuluka omu butuku buke enyuma aho, papa asangawa inyabirilaganisya obwiranda bw’omundu erikola ekyo anzire, okw’oyo wosi oyu wangagendera oku marwe akahetuka amatembero awakahulawamo “amatembero wa Pirato”, awakabugibawa ambu omulamia andagalako akalwa omu kyumba ky’eritwiramo esyombanza eky’e Roma kandi ambu omu musindo w’amasanu amatembero ayo abirilusibwa e Yerusalema Amaletwa eRoma. Kiro kiguma Luther abya inyanemuhetuka oku matembero ayo inyayihereryeyo, omugulu omulenge omunene ng’eripura ly’olubula abuga nayo aho-n’aho ati: “Nĩkwa oyukatunganana embere sya Nyamuhanga busana nʼerĩkĩrĩrya asyakota.”Baroma 1:17. Kwanabya ahangene atya neryo amanguha luba erilwaho omw’isoni n’erisaga. Ekyasakirwe ekyo mukitabya butsir’iyira butoki oku ngebe yiwe. Erilwa oku ndambi eyo mwalangira ndeke kwilaba ng’oku abya akalangira enyuma obutya-butya obw’eriyiketera emibiri y’omundu busana n’omulamo, n’eriyitsutsa ery’eryikirirya eryutyusa omu bubuya bwa Kristo. Ameso wuwe mwabya inyabirilibukala kandi isyangaswalibanibwa amabehi w’obunya Papa. Abere alusya ameso wuwe w’oku Roma mwabya inyamabirilusya kuyo kw’omutima wuwe, neryo erilwa oku ndambi eyo, eriyitahula kuyo mulyakanya, erihika okw’itwa eriyikundikania okukanisa y’obunya Papa.OO 125.1

Abere abirsubula erilwa e Roma, Luther mwatungira oku yunivasite y’e Wittenberg kw’e diguri eya dokita w’engangirirya/enyikirirya. Litya mwabya wa bwiranda eriyihira oko masako ogu abya anzirekwilaba enyuma. Abya inyabirilahirya erikalire erisoma Amasako wo ndeke n’eritulawo n’obuyiketerwa ekinywa kya Nyamuhanga, butsira eribuga n’esyongangirirya sy’obunya Papa, engebe yiwe eyosi. Mwabya isyakiri mu padiri kutse mukangirirya wa lugenda-gende, nikwa omutuli w’e Biblia oyuhamwirwe. Mwabya inyabiribirikirwa ng’omulisya eririsya ekihangulo kya Nyamuhanga, ababya bakwire enzala n’enyota y’amasako abuyirire. Ebinywa ebi mubyaswirya omusingyi winyini-nyini ow’obutoki bw’obunya Papa. Abyamoekilayiro ekikulu eky’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa.Luther mwalangira akabi akali omw’ihangania amalengekania w’abandu kwilaba ekinywa kya Nyamuhanga. Mwabambira butsir’isaga obutikirirya bw’eriyipika-pikira obw’abakangirirya b’oku matendekero kandi amagania eby’obulengekania obw’amenge aw’abasomire n’eby’asomire engangirirya/enyikirirya ebyabya ibyabirikola kinene omw’itabala oku bandu. Mwabuga ati eby’eryiga ebyo sibiwite mubongo kandi niby’akabi kanene, kandi mwalengaho eribindula obulengekania obw’abahulikiriri buwe erilusyago oku ebyo absomire babya bakabateba-tebamo erilolyago oku kwenene okusakirwe abaminyereri n’abakwenda.OO 125.2

Omwatsi ogu akolaya oku binzigiri by’abandu ababya bakaleremba oku binywa byiwe abya wa buguli bunene. Ebinywa ng’ebi byasangawa isibiri byatawa oko matwe wabo. Omwatsi mubuya ow’olwanzo lw’omulamia, erisikya ery’eribuyirwa n’obuholo erilaba omu musasi wuwe owakalihirira ebibi, mwatsanya-tsangya emitima yabo kandi amahira mubo mw’amaha awetindisyahwaho. Ekyakakala mukyalamatibwa omu Wittenberg ekyo masangya wakyo abya iniw’erihika omu bipindi byosi eby’ekihugo, kandi ekyabya ikikendikanyirira omw’ityangura erihika aho butuku bwasyahweraho.OO 126.1

Liriryo ekyakakala n’omwirimya sibyangasanga-sangana. Aho kati-kati k’okwenene n’amabehi muli amalwa awatebugika. Erisikya n’erilwira ekiguma wukabya iwukalwa n’erikinda ekindi. Omulamia wetu iyuwene-wene mwabuga ati: “Sĩmũganĩraye muti nasa nʼerireta Obuholo omo kihugo; mondasa erireta Obuholo, nĩkwa omũyalĩ.” Matayo 10:34. Luther mwasangwa inyabiribuga ebirimo mike eyilabire enyuma w’weritsuka erikalalirya ly’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa ati: “Nyamuhanga syalinyisondola, akanyikuna. Akanyiheka. Sinyiyitabereko. Ngasonda eribya omw’iluhuka; nikwa ngagusawa omu kati-kati k’obutabanguko n’esyombirinduke.” Biri omu D’Aubigne’ ekitabu ekya 5, ekihande ekya 2. Abya inyakisiya inyabwirwa ambu agende omu ikakalikana.OO 126.2

Ekanisa y’ekiroma yabya iyabiriyira olukogo lwa Nyamuhanga mu butundi. Esyomesa esy’abakahingisaya esyombulo (Matayo 21:12) musyahiribwa hakuhi n’ebiherero byayo, n’ekyanya muky’osulamo obwogo obw’abakagulaya n’abaguli. Bati bakasonda-sonda esyombulo sy’erihimbamoekanisa eya St. Peter e Roma, esyonyawalihwa esikahulawamo esyo indalugensio bati sikalihirira amalolo obutoki bwa Papa mubwagulyasyo bulolerera. E Hekalu yabya iyikendihimbwa busana n’eriramia Nyamuhanga omu buguli bw’ebyaga — eribwe ly’esonda mulyatsimbwa n’obuhingyi bw’ebibi! Nikwa emiringo eyakolesibawa busana n’erikanyirirya obutoki bw’e Roma muyaleka obutoki bw’ekanisa n‘obukulu bwayo ibwaswiribwa engumi eyikalire kwilaba. Eno niyo yabukaya enzigu y’obunya Papa eyabya iyiyihereryeyo kandi eyabya yatokire kwilaba abosi, neryo yamalwamooluhi olwatingitiranaya ekitumbi ky’obwami kya Papa kandi kyamahengemerya embita eya-nyabasatu ey’oku mutwe wa Papa yo luhande.OO 127.1

Omukulu oyuwatumawa eriyagulya esyonyawalihwa sy’eririhirira amalolo omu Germany oyuwabya akahulwamo Tetzel — asangawa inyabirihiribwa kw’olubanza olw’ebyaga ebikalire kwilaba eby’erihitania abandu n’erihitania Nyamuhanga; liriryo abere abiribala okw’isuyira busana n’ebyaga byiwe, mubamukolesya erikola omubiri owate wa buyiketerwa owa Papaomu kihugo ky’ehandi. Isyaliyowa ng’ahemukire, mwasubira amatula amabehi awayikangenie n’eritula esyonganikyo esyuwenenga eriteba abandu abateyirengekaniraya kandi abalimoeryikirirya ly’obute-bwa Nyamuhanga. Kumbe balibya ibane n’ekinywa kya Nyamuhanga isibangatebibirwe batya. Lyabya busana n’erboherabo ahisi sy’obutabali bw’obunya Papa, obutoki n’obuteke obw’Abasondoli ab’omururu abo butoke erikanyirira, kyaleka ibababisako e Biblia. (Ulebaye ekitabu ekya Acompendium of of Ecclesiastical History ekyasakawa John C. L. Gieseler, ekya 4, ekitsweka eekya 1, akapindi aka 5.OO 127.2

Tetzel anabya amingira omu muyi mulebe, omukwenda inyakabya embere syiwe, inyarangirira ati: “Olukogo lwa Nyamuhanga kandi olwa Tata mubuyirire luli okusyonyukyo syenyu.” Biri omu D’aubigne’, ekya 3, ekihande ekya 1. Neryo abandu ibakakokaya omubuyi w’ebitsumi oyuyitendererye oyo nganiyo Nyamuhanga oyulyasirabo erilwa e lubula. Esuburo nyibi eyo muyahiribwa omu kanisa, neryo Tetzel, inyakasambira oku rututi, inyakania oku syonyawalihwa (indulgences) esyo ng’olusunzo lwa Nyamuahanga olulengererye. Inyakabuga ati busana n’esyonyawalihwa syiwe esy’eribuyira amalolo esyo ebibi byosi ebyo omundu oyulyagulayo angayitsutsa eriswasyakola bikendimubuyirwa, kandi ati sihali na bwaga bw’eriyisubamobusana nabyo.” — Biri omu Ibid., ekya 3, ekihande ekya 1. Kwilaba n’eki, mwasikya abamuhulikirire ati enyawalihwa eyo yiwite obutoki obw’erilamia abaliho n’abaholi; ati oku ndambi yinyini-nyini eyo syombulo esyo sikatogera ekabuno k’esanduko yiwe, omutima w’omundu oyubalyalihirasyo akatswa omu pagatore Purgatory/Purgatoire neryo iyayibanira enzira ey’elubula. (Ulebaye omu kitabu ekya History of the Reformation/Histoire de la Reformation, ekyasakawa K.R.Hagenbach, ekya 1, olupapura 96.)OO 127.3

Omugulu Simoni Magasi ayihererayayo erigula oku bakwenda kw’obutoki bw’erikola eby’eriswekya, Petero mwamusubirya ati: ” Nĩkwa Petero mwamũsũbĩrya ati, Obũgũlĩ bwawe buhere haguma nawe, kusangwa waganĩraya uti wangabana olũsũnzo lwa Nyamuhanga lʼomo bũgũlĩ!” Emibiri 8:20. Liriryo ekyo Tetzel ahayo mukyangirirwa ebigonye by’abandu n’omuhwa munene. Esy’ amagetsi n’ebitsipa mubyosula omu ngunza yiwe. Omulamo owabya akagulwa omu syombulo mwabanika inyanguhire eribanago kwilaba oyo owakayitsuta eriyisubamo, eryikirirya, n’omuhwa w’erigana n’erikinda ekibi.OO 128.1

Engangirirya ey’esyonyawalihwa sy’eribuyira amalolo eyo yabya iyabiriganibwa abandu abasomire n’abali bakisomo kundu omu kanisa y’e Roma, kandi habya bangyi abatabya bakikirirya om’wiyitwala eritemoeriyirengekanirya n’eritemoeribisulirwa. Muhatabya mukulu w’ekanisa oyuwabya apwirire esuburo yitunda-tundire eyi; Liriryo obulengekania bw’abalume mubwalolya embere erisulusutibwa n’eribya butatekana, neryo abangyi mubayibulya Nyamuhanga ngasyangakolera omu mundu mulebe busana n’eryerya ekanisa yiwe.OO 128.2

Luther, n’omu anabya inimunyakatuliki ahate eritika-tika, mwakukubala akahulikirira ebihambule eby’ekitsumi eby’abakgulaya esyonyawalihwa esy’eribuyira amalolo (indulgences). Abanene b’oku b’ekanisa yiwe babya ibairigula esyonyawalihwa sy’eririhirira amalolo, neryo bamatsuka eryasa oku mulisya wabo, ibakatondogola ebibi byabo ebite bya muhanda muguma, neryo ibakaganiraya erilusibwa byoko, si busana n’eribuga ambu bakayisubamo neryo ibakayitsutsa erisuba buhya, liriryo busana babiritunga esyonyawalihwa sy’eribuyira. Luther mwataliga erilusya kubo kw’ebibi, neryo amakungabo ati bamabya butsir’iyisubamo n’eryuwania esyongebe syabo, ibakendiholera omu bibi byabo. Ibane n’eriyibula-bula, mubasuba eyiri Tetzel ibanemuyihumangura bati oyubatolere eritondogolera amalolo wabo abirigana esyonyawalihwa syabo sy’eribuyira; n’abandi mubatasaga eribuga bati asubulirayebo esyombulo syabo. Omu padiri oyo mwahitana kutsibu. Mwabuga ebitsumi ebikalire kutsibu, neryo amalayira omuliro erihembwa omu myanya eyo bandu bakasanga-sanganiramwo, neryo amabuga ati “abiritunga erilayira eriklwa ewa Papa erihisya abosi abakaganaya abakaganiraya bati banginagania ebisakango bibuyirire byiwe.” Biri omu Daubigne’, ekya 3, ekihande ekya 4.OO 128.3

Aho neryo Luther mwatsuka omubiri wuwe wo bulolerera ng’omutuli w’okwenene. Omulenge wuwe mwowibwa oku rututi, inyanemukunga erikalire. Mwakangya abandu buwe ekibi ku kisosire, neryo amabwirabo ati kikalire busana n’omundu, omu mibiri yiwe, erikehya olubanza lwakyo kutse eriyihigula okw’isuyira lyakyo. Sihali kindu kyosi erilusyaho eriyisubamo oku Nyamuhanga n’eribya n’eryikirirya oku Kristo nibyo byangalamya omubihya. Olukogo lwa Kristo silwangagulibwa; ni lusunzo oluteko buguli. Mwahana abandu eritendigula esyo nyawalihwa esy’eririhirira ebibi esyo, nikwa omw’ikirirya batungerere oku mulamya oyuwabambawa oku musalaba. Mwabatondogolera ebyosi ebyo alabamo omw’iyikehya kutsibu n’eriyagalya omubiri wuwe atoke eribana omulamo, neryo amasikya abamuhulikrire ati mwabana obuholo n’etseme om’wiyilusyako ameso n’eryikirirya oku kristo.OO 129.1

Tetzel abere akalolya embere erigulya n’eriyikangania nga niyo erite lya bwikirirya, Luther mwatwamoeriganirya ebitsumi ebi byo iguma. Endambi muyabanika. Ekanisa y’ekikali ky’e Wittenberg yabyamoebindu binene ebyo babya bakatwala nga bibuyirire, ebyo babya bakakangya abandu oko biro bibuyirire birebe, neryo eribuyirwa ebibi eryoswire irikahebwa abandu abosi abalyabalamira ekanisa eyo n’eriyitondogola amalolo wabo. Busana n’eki, oku biro ebyo abandu ibakaya oko kanisa eyo omu bungyi. Ekiguma oko biro bikulu bino ekya obugeeni obw’Ababuyirire Abosi, kyabya ikiri hakuhi. Oku kiro ekyo kikwamire, Luther, akitulungania omu kyungungu ky’abandu abakagenda oku kelezia, mwabamba oku lukyo lwayo kw’ekisakango ekiriko esyonzumwa makumi mwenda esikalwa n’esyonyawalihwa esy’eribuyira amalolo (indulgences). Mwabuga ati anayiteka-tekire erilwira ebisakango ebi engyakya oku yunivasite, erilwa n’owosi oyuwangayilangira ng’anahikire erilwa nabyo.OO 129.2

Esyonzumwa syiwe esyo musyakakya abandu banene. Musyasoma n’erswasomwa, n’erisubibwamoehosi-hosi. Olwangangano lunene mumulwabya omu yunivasite n’omu muyi owosi. Ebisakango ebi mubitakangania biti obutoki bw’erbuyira ebibi, kandi n’erisangula erisuyira, sibuli bwatahebwa Papa kutse oku mundu wundi wosi. Ebikakolawa ebyo ebyosi byabya by’eryipikapikira kandi ibiwire, - kyabya kikorwa ky’erinyukura oku bandu kw’esyombulo bakasatira oku butaminya Nyamuhanga bw’abandu, - enzira ya Setani ey’eriherya abandu bosi abakayiketera amabehi wayo. Kandi mukyakanganibwa ndeke kiti engulu Mbuya ya Kristo niyo ky’obuteke ekilabire ebyosi omu kanisa, kandi kiti olukogo lwa Nyamuhanga, olukanganibirwemo, lukahebawa busa abosi abakasondekanayalwo erilaba omw’iyisubamon’omw’ikirirya.OO 130.1

Ebisakango bya Luther byabya bikasonda oyu wangaha esyonzumwa esikabuga siti biwire; nikwa muhatabanika na muguma oyukimana eriganiabyo. Esyonzumwa esyo ahereraya omu biro bike enyuma waho syabya isyabirilalagana omu bu Gerimani ehosi, kandi omu yenga nyikeho enyuma syabya isyabirikanibwako omu bakristayo abosi. Abanya enyikirirya ry’e Roma abanene abayihereryeyo oku kisomo ababya ibabirilangira obubi ibukalire omu kanisa n’erilaka busana nabwo, mubasoma esyonzumwa esyo n’ebitsange binene, ibakabanamo omulenge wa Nyamuhanga. Mubalangira bati Omwami Mukulu omu lukeri luwe abirikakya okuboko kwuwe eryimania ekihunga eky’obubi n’ekinyukuro ekiri okw’ikula bugu-bugu erilwa oku muyi mukulu w’e Roma. Abanya-mwami n’abatwi b’esyombanza mubayitsangura kibiso-biso bati obutoki obw’emiyiheko obwo bukayabandawako obwabya ibwabirikakirya abandu eritunga ebibatolere omu bilayiro erilakira obundi butoki busana n’eritwamolyabwo. Nikwa ababya banzire erikola ebibi kandi abatanzire obwa Nyanuhanga mubakwa obuba bakalangira amabehi awahakabirye amaguta awabya akakungutsirya erisaga lyabo akalusibwaho. Abanya kanisa abali ba menge kutsibu, mubayitsungiramoomu mubiri wabo ow’erilwira erikola ebyaga, neryo babere bakalangira ebyo babya bakatunga ibyamayabalwako, mubakolesibwa, neryo bamimana erihambirira eriyipika-pikira lyabo. Omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa oyo abya awite bandu abakamubihira abatsurumire obu angasanga-sangana nabo. Abandi ibakamubihira bati akolire omu luba-luba kandi omw’ipupukala. Abandi ibakamubihira bati akayipika-pikira, syalyalayirawa Nyamuhanga, nikwa ambu akakola omu miyiheko n’eryiganza ng’asi ndeke. Mwasubiryabo ati: “Nindi oyutasi ati kikalire omundu erihira ekirengekanio kihya bakabya butsir’imulangiramo eyiri nga miyiheko kandi bakabya butsir’imubihira bati akakola-kolaya erinegena?… Busana naki Kristo n’abosi abahola busana n’eryikirirya mubitibwa? Kusangawa mubabanika nga ni b’olwenge-lwenge, abakayiheka ab’emigulu eyo, kandi kusangwa mubakangania eribya ba ngabane isibatatusuka eriyibulya omw’iyihombeka oko myaliro ey’ebirengekanio eby’abakera.”OO 130.2

Kandi mwaswabuga ati: “Ekyo ngakola kikendisyakolwa, butsira omu menge w’abandu, liriryo omw’ihana lya Nyamuhanga. Omubiri oyu amabya iniwa Nyamuhanga, nindi wangimaniawo kwehi? Amabya isiwuwe, nidi wangaloolya w’ember kwehi? S’isonda lyage, kutse eryabo, kutse eryetu; liriryo erisonda lyawe, Iwe Tata Mubuyirire, oyuli e lubula.” Biri omu Ibid., ekya 3, ekihande ekya 6.OO 131.1

Luther n’omu anabya inyakakunawa omulimu wa Nyamuhanga eritsuka omubiri wuwe, syabya w’erilolya w’embere butsir’ibana amalwa. Erisekererya ery’esyonzigu syiwe, erihindula ebilubirirwa byiwe, n’erikinia ng’oku asosire n’ebilubirirwa byiwe, mubyamwasira ng’erisandakala ly’ amagetsi; kandi mubyayira ekyo bikamukolako. Abya inyanasikire ati Abasondoli b’abandu, ehosi omu kanisa n’omu matendekero, bakendimuyikundikaniako omu mubiri w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Ebinywa eby’erisikya ebikalwa oku b’ebitsumbi byasangawa ibinemuhira mubo mw’etseme n’amaha. Abere analindirire, mwal-angira ekiro kibuya kikakya busana n’e kanisa. Nikwa erisikya mulyabindukamw’itsumanga n’erimutwira-lubanza. Abanene b’oku bakulu-bakulu, omu kanisa n’omu etabalo, mubabya ibabiririga bati esyonzumwa syiwe sihikire; nikwa mubanguha erilangira bati eririga esyonzumwa esi likendireta esyombirinduke nyikulu-nyikulu. Eribukya n’erilungula abandu lyabya irikendibya erigaya obutoki bw’e Roma, erikakirya ebigonye-n’ebigonye by’esyombulo erihiribwa omu bigona byayo, neryo ko litya iryabanda okw’ikolesya nabi esyombulo n’eribya omu ngebe y’eriyitsemesya ey’Abasondoli ab’obunya Papa. Ekindi, erikangirirya erirengekania n’erikola ng’abandu abawite-lukwamirwa, ibakatungerera oku Kristo iyuwene busana n’omulamo, lyangalusiryeho ekitumbi ky’obwami ekya Papa neryo ikyalwamoeriherya obutoki bwabo ibibene-bene. Busana n’enzumwa eyi mubagana eriminya eryo Nyamuhanga ahaboneryo bamimanaerilwa na Kristo n’okwenene omw’igania omulume oyu atumirabo erihabo ekyakakala.OO 131.2

Luther mwatitimana akayitungerera — omulume muguma oyukalwa n’amatoki awakalire kwilaba aw’oku kihugo. Eyindi migulu inyakanatika-tika kwenene ng’anasondwerwe na Nyamuhanga eriyihira okw’ilwa n’obutoki bw’e kanisa. Akasakanga ati: “Nabya in’ingye wahi erigania obutoki bw’obwami obwa Papa, oyu…. abami b’ekihugo n’ekihugo ekyosi bikatitimana bakamulangira?… Sihe mundu wangaminya omutima wage ng’oku abya akagalwa omu birimo ibiri ey’erimbere, kandi nga n’iyowa ingaganirwe bungahi, mbwino nanginabuga nyiti ngan’ihwa amaha bungahi, eryo nabya natoberemo.” — Biri omu Ibid ekya 3., ekihande ekya 6. Nikwa mwatalekeranibwa eribya oyutawite kisunga-sunga. Omungulu obuwatikya bw’abandu bwataluka, mwatungerera oku Nyamuhanga musa kandi amiga ati angin’egema oku kuboko okw’amaka okwo engebe yiwe iyabya iyine ndeke.OO 132.1

Luther mwasakangira omwira ow’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa ati: “Sitwangayitegererya Amasako mbwino omw’isoma kutsibu kutse omu menge wa mundu aw’olulengo lw’eyigulu. Olumimbi lwawe olw’erimbere ly’eritsuka n’emisabe. Wusabe Omwami Mukulu erikuha, omu lukeri luwe olunene, eriyitegereerya ekinywa kiwe erihikire. Sihali gundi mundu oyuwangasoborera ekinywa kya Nyamuhanga kwilaba oyuwasakanga ekinywa eki, nayo iyuwene-wene ng’oku abiribuga ati, “Abosi bakendisyakangiriribwa Nyamuhanga.” Siguganiraye eritunga kindu erilwa omu byo wukakola, kutse erilwa omu bwenge bwawe: wukwame eriyiketera Nyamuhanga, kandi n’omw’ilayira ery’Omulimu wuwe. Wikiriraye eki erilwa oku mundu oyu wamabiriminya kinene.” — Biri omu Ibid ekya 3., ekihande ekya 7. Hano hali eky’eriga ekikulu kutsibu okw’abo abakayowa bati Nyamuhanga abiribirikirabo erikangania abandi b’okwenene kwinyini-nyini okw’obutuku buno. Emyatsi y’okwenene eyi yikendibukya ekiniga kya Satani n’eky’abandu abanzire amabehi awo abirhiraho.OO 132.2

Omw’lwa n’amatoki w’ekibi, hali obwaga bw’ekirengire amaka w’ab’asomire n’ab’amenge. Omugulu esyonzigu syiwe bamukanganaya oku mityse n’emikonga, kutse oku ebyo Papa akabuga Papa n’oku butoki bwuwe, Luther mwabakangya eBiblia kandi eBiblia nyisa. Hano habya ebibulyo ebyo babya isibangatoka erisubamwo; neryo abakobe ab’ebindu ebitulaho n’obutikirirya oku Nyamuhanga abo mubasonda omusasi wuwe ng’oku abaYuda basonda omusasi wa Kristo. Abakwami b’ekiroma mubabuga bati, “Ono y’oyukalwa n’ekelezia. Ni lubanza lukalire eririgira oyukaalwa n’kelezia mubi ng’oyu eribya inyakinahumula eribuga eyindi saha nguma. Mutsimbe omuti w’erihamuhanikako luba!” Biri omu Ibid ekya 3., ekihande ekya 9. Nikwa Luther mwatahola omu ihitana lyabo. Nyamuhanga abya inyanamuwitire omubiri ow’erikola, n’abalaika b’elubula mubatumwa erimuteya. Liriryo abandi ababya batungire okukyakakala kya Luther eky’obuguli bunene erihitana lya Satani mulyakira kubo neryo busana n’okwenene mubanubibwa n’eryitibwa isibawite isaga.OO 132.3

Erikangirirya lya Luther mulyakakya amalengekania aw’abanene omu bu Girimani eyosi.Omu by’eryiga byiwe n’ebisakango byiwe imukalwa amasaangya w’ekyakakala awabya abukirye n’erikolerya ebigonye-n’ebigonye by’abandu. Eryikirirya eririho mulyatsuka eritwala omwanya w’omuhanda w’ekisomo owakwire ogu ekelezia yabya yiwite eribuga mugulu muli. Obuli kiro abandu ibakagenda bakahumwa emikonga y’obutikirirye ey’ekiroma. Emikangya ey’eripona buyira-yira muyagenda yikasambukala. Ekinywa kya Nyamuhanga, ekyo Luther abya akapimirako obuli ngangirirya n’obuli ibuga lyosi, mukyabya ng’omuyali ow’amoya abiri owatwire tsya-tsya-tsya, owakatsutsanga erihika omu mitima y’abandu. Ehosi-hosi muhabya eribuka ery’eriyitsutsa erikula-kulana kimweyo. Ehosi-hosi habya enzala n’enyota y’obutunganene obwabya isibuli bwataminywa eribuga emigulu n’emigulu. Ameso w’abandu, awabya inyabirikanganibwa okumikonga y’abandu eribuga migulu miri n’oku basangania ab’oku kihugo, lero bamabindulawo omw’iyisubamon’omw’ikirirya erilolyago oku Kristo kandi iyo oyuwabambawa oku musalaba.OO 133.1

Erisonda inene ery’abandu eri mulyongera erikanya erisaga ery’obutoki bw’obunya Papa. Luther mwatunga ekisakango ekikamubirikira eriyikangania e Roma atoke erisubamo ebyo bamuhirireko bati awire erilwa oku kanisa. Erilayira eryo mulyosulya abira buwe mw’obuba. Babya ibanasi ndeke-ndeke akabi akabya ikakasagisaya engebe yiwe omukati k’omuyi oyo owoswiremoobubi, owabiritamira omusasi w’abitawa busana na Yesu. Mubagana bati syagende e Roma neryo bamasaba bati abane erikubungulwa inyane omu Germany.OO 133.2

Emiteka-tekere eyi muyaligwa, neryo omukwenda wa Papa mwatumwa eriyahulikirira olubanza luwe. Omw’ilagira eryo Papa aha omukulu oyo, mukyakanganibwa kiti Luther Abiriganzwa ng’oyukalwa n’ekanisa. Neryo omukwenda oyo mubamutuma “erimuhira omu maboko w’obulemi n’erimwimania butsir’imalayo.” Amikala inyanimene okou mwatsi oyo, kandi n’omukwenda oyo amataluka kw’akamuhamba, mwahebwa obutoki bw’erimubandako omu buli kitsweka eky’omu bu Girimaani; erisangula, eritakira n’erilusya omu bitabu by’abandu ba Nyamuhanga abosi abakamuyikundikanayako.” — Biri omu Ibid., ekya 4, ekihande ekya 2. Kandi Papa mwalayira omukwenda wuwe oyo, erilangira ati obulwere bubi obw’erigana ekanisa obwo akakula bwomwo, erilusya abosi b’omu muganzo w’abandu ba Nyamuhanga, n’omu bangabya ibawite kitsumbi kyahi omu kelezia kutse omu etabalo, erilusyaho omukama w’ekihugo (omutabali mukulu w’abami), oyutolere erilwika Luther n’abakwami buwe, neryo abaheyo okw’ihitana ly’e Roma.OO 133.3

Hano omulimu w’obunya Papa mwakanganibwa kwasosire kwenene. Simwabya kandu kosi ak’ekilayiro ky’obukristo, n’omukyanabya eky’obulingirirania obwa luberera akali omu kisakango ekyosi. Luther abya inyali hali kutsibu oku Roma; mwatabana akayisa k’eriyisoborerako kutse eriyilwirako; liriryo omwatsi wuwe abere ate akubungulwa, mubamugumyamo oyukalwa n’ekanisa, kandi oku kiro kigumerera bamamuhirako olubanza, bamamutswera n’eritwamoambu syatolere; n’ebi abyosi ibikakolawa oyukayambahulamo Tata Omubuyirire, oyuli n’obutoki bw’endata iyuwene, ow’obutoki oyutesobaya omu kanisa n’omu kihugo.OO 134.1

Oku ndambi eyi omugulu Luther abya n’obwaga bw’erikwirwa obulige n’erihanulirwa ery’omwira owokwenene, Nyamuhanga omu mitegekere yiwe mwatuma Melangitoni (Melancton) yo e Wittenberg. Melangitoni, oyuwabya mulere omu birimo, ini mwolo-mwolo kandi iniw’esisoni omu mibere yiwe, eritwamoliwe erihikire, eriminya liwe erigalihire, n’erikania liwe erikakura abandu, eritulunganiamoobubuya bwuwe n’emibere yiwe eyilungukere, mubyaleka abandu bosi ibamwanza n’erimusikya. Abya atekene kandi inyatsangire. Neryo-neryo mwabya mwgi w’Engulu Mbuya oyuhirire kw’omuhwa, kandi omwira wa Luther muyiketerwa kwilaba abosi kandi oyukamuwatikaya kutsibu; obwolo-bwolo bwuwe eriyiteya liwe kandi n’erikola ebihikire ibikawatikaya erisika n’akagala ka Luther. Eriyikundikania buguma bakakola omubiri mulyongera eilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa mw’akagala kandi mulyabya nzuko y’erisika lya Luther.OO 134.2

Mubatwamobati erirengwako liwe kikendisyabya e Agusibaga, n’omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa oyo mwahongoka omu bisando amatsuka olugendo olw’eriyayo. Abandu banene mubamukwira obuba. Hasangawa ihabiribya erisayisya ambu bakendimuhamba n’erimwitira omu nzira, neryo abira buwe mubamulemba-lemba bati syagendeyo. Nibya mubamulemba-lemba bati atibite alwe omu Wittenberg habwa akatuku kake agende abalire omw’abo abangamuteya. Nikwa abya isyangalwa omu mwanya ogu Nyamuhanga abya inyabirimuhiramwo. Abya iniw’erilolya embere n’obuyiketerwa erilangira ati okwenene kukikala ikune, ebisunda n’omubyanga muswirya biti. Eribuga liwe lyabya liti: “Ngali nga Yeremia, omulume oyukakakalikana n’erilwa; liriryo erisagisya lyabo likabya likakanyirira, obutseme bwage ku bukakanyirira butya nabwo. … Babirinyitsandyako erina n’olukengerwa kyage. Hali kindu kiguma kisa ekisigereho; w’omubiri wage owakahonda: muleke batwalewo; bakendibya ibamakuhihya engebe yage habwa esyo saha nyike. Nikwa omulimu wage, sibangatwala oyo. Oyuwanzire eritula ekinywa kya Kristo oku kihugo, atolere inyaganirya erihola oku ndambi yosi-yosi.” — Biri omu Ibid ekya 4, ekihande ekya 4.OO 134.3

Engulu ya Luther erihika e Agusibaga (Augsburg) muyaha omukwenda wa Luther yo eritsema. Omugania w’ekelezia oyukasulusutaya oyo oyu wabiritingitirania ekihugo kyosi mwabanika lino inyamabya omu byala by’e Roma, n’omukwenda oyo mwatwamo ati syatolere akabala. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo asangawa inyabiritaluka eriyibanira ekisakango ekikamutegaya. Abira buwe babya ibabirimuhatikana bati isyanahika embere w’omukwenda ate nakyo, neryo ibo ibibene-bene basangawa ibabiriyisinga erimutungirakyo erilwa ewa Mukama w’ekihugo. Omukwenda oyo abya inyabiritwamoerikaka Luther erilwika, kyamatokekana, kutse, amataluka eritunga eki, erilangira ati akatwalawa e Roma, atoke erikolwa nga Hsi bana Yeromu. Busana n’ekyo erilaba omu bandu buwe mwalengaho erikaka Luther y’eryasa omu ndeko eyo isyawite kisakango ekikamutegaya, eriyiketera olukeri luwe. Eki omukalalirya w’erilungula oyo mwaganirakyo iguma. Erihika aho atungira ekisakango ekyo ekikakanganaya eriyisinga lya omutabali mukulu w’abami ku likendimuteya, nimoabya ahikire embere syomukwenda wa Papa oyo.OO 135.1

Ng’ekilayiro, abanya-roma abo babya ibabiritwamoerirengaho eribindula Luther omw’iyikangania ngani bolo-bolo. Omukwenda oyo omw’imubulirirya, mwayikangania ng’omunywani; nikwa mwasaba ati Luther olobere obutoki bw’e kelezia, neryo alwike obuli nzumwa butsira eriyikanasa kutse kibulyo. Mwasangwa isyali aminya ndeke omundu oyu akayalolangana nayo kow’asosire. Omw’isubamolya Luther, mwakangania ng’oku asikirye ekelezia, kw’asikirye erisonda liwe ery’okwenene, kw’ayiteka-tekire erisubamo ebyosi ebyo bangagania oku byo akakangiriraya, kandi kw’asikirye erihira esyongangirirya syiwe sy’okw’itwamoery’esyo yunivasite. Nikwa oku ndambi iyan’enguma mwagania omu kadinali oyu erimusondyako erilwika bate bamukangania kwenene ng’oyuwire.OO 135.2

Erisubamomulyabya iryane: “Bikyeko, hanika!” omukalalirya w’erilungula oyo mwakangania ati iyo imanire oku masako neryo mwabuga inyanasikire ati syangalwika okwenene. Omukwenda wa Papa, abere abiritaluka erisubirya oku syonzumwa sya Luther, mwamuhirako erimusekerya, erimumaya, n’erimubwira eby’emisandaro, ebirimoebinya ebiri omu by’emikonga n’ebya’aba padiri abakera, amabulisya omukalalirya w’erilungula oyo y’omuyisa w’erikania. Luther abere alangira ati endeko, yamalolya embere yo yitya, iyikendibula ekyo yamahikako, mwasaba ati bamuligire erikangania erisubamwo, liwe ly’omu busakange, ekyo mubabya ng’abamamuligirako.OO 136.1

Abere akasakangira omwira wuwe omuguma mwabuga ati: “Omw’ikola eki oyukalyatangirirawa akagoba ngendo ibiri; erimbere, ebisakirwe byanginahebwa abandi inibo batwabyomwo; ekyakabiri, omundu oyo akabya n’akayisa k’eribugaho obuba obuli omu bulengekania bw’omundu ow’emiyikukumbo kandi omundu oyukayibimba-bimbaya n’eryanza erisikibwa, oyuwangabere inyakafundikiraya munyikiwe omu lulimi luwe olulimoerikama-kama. Biri omu The Life and times of Luther, ekyasakawa Martyn, oluyani olwa 271 n’olwa 272.OO 136.2

Omu lindi ibulibwa, Luther mwakangania ndeke-ndeke kandi isihali kibisamire amalengekania wuwe, inyanemusikyago n’Amasako. Abere abirisoma ekisakango kino abandu bosi ibanowire, mwahambyakyo omu kadinali oyo, oyuwabya awusirekyo luhande omu muhanda w’erigayakyo, inyakabuga ati ni kilundo ky’ebinywa ebitemon’ebisakirwe ebitawite buhugu n’omwatsi ogu baliko. Luther, lino inyamabiribuka ndeke, mwasangasangana omukulu w’ekanisa ow’emiyihalambo oyo y’oku kitaka kiwe — emikonga n’engangirirya y’ekanisa — neryo amakinda ebyo omukwenda wa Papa oyo alwe akamulengekaniamwo. Omu paddiri oyo abere alangira ati eribuga lya Luther syangatoka erisuba mulyo, neryo esyonzwiri musyamulwa oku mutwe, neryo omu kiniga kinene mwabuga n’omulenge munene ati: Ulwike! Bite bitya ngendikulebeka e Roma, eyo wuyabanike embere sy’abtsweri abahamwirwe eriminyerera ekirekire iwabya wutya. Ngendikulusya omu muganzo w’abanya-kanisa n’abosi abali buguma nawu, n’abosi abakendisyakangania erikolerana nawe oku ndambi yahi, kandi ngendihigirabo eyihya y’ekanisa.” Wulwike, kutse wusube oku Roma.” Biri omu Daubigne’, eky’e London, ekitabu ekya 4, ekihande ekya 8.OO 136.3

Neryo-neryo, omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo mwalwaho n’abira buwe, neryo amakangania bulolerera ati sibatolere bakamulengekaniryamo erilwika eryikirirya liwe. Eki sikyo omu kadinali asangawa inyabirihanula. Abya inyabirirengekania ati mbwino omw’itsuruma akendisayisya Luther atoke erilwika eryikirirya liwe. Lino babere babirimusiga iyuwene n’abali oku luhande luwe, mwasamalira oku buli muguma inyahitene ng’oku amataluka eriberererya olumimbi luwe ekyo atalwe ayiteka-tekere. Erikola lya Luther oku ndambi eyi mulitabya butsira biguma. Ekitunga ekinene ekyabyaho ekyo mubatunga akayisa k’erirengeka abalume ababiri abo, n’eriyitwiramonga bakakanganaya mulimu wa musindoki, kandi n’akagala n’okwenene okwa buli muguma wa kubo. Engabane mbesi ku yingana! Omukalalirya w’erilungula emiramirye, inyahehere, ini mwolo-mwolo, isyalihitakw’ihunga, mwimana omu kagala ka Nyamuhanga, inyane n’okwenene; omukwenda wa Papa, inyakayilangira nga niwa kitsumbi, inyakayihalamba, inyakayilangira ng’asambire, kandi isyalitsuka erirengekania oku kindu, syabya awite kinywa na kiguma ky’eryimanako erilwa omu Masako, ibwa inyakabuga n’akagala kanene ati; Wulwike, bite bitya wukendirebekwa e Roma ibanayakusuyira.”OO 137.1

N’omukyanabya kiti Luther abya inyabiritunga ekisakango ekikamutegaya, abanya Roma mubakwika oluhitsyo lw’erimuhamba n’erimubohera omu muliki. Abira buwe mubahatikana bati ng’okukite kya mubongo okw’iye eryikalaho ngendo nyiri, bati kwanasube atya e Wittenberg, kandi bati hatolere ihabya eriyiteya inene ekyo akanza erikola ikyanabya butsir’iminywa mundu. Neryo mwalwa omu Agusibaga isibuli bwatsutsangika,, inyane oku sabayiri, inyanakwamanisibirwe enzondoli nyisa oyu omutwi w’esyombanza anmteka-tekera. N’eryikengemerera kutsibu, mwalaba bubiso-biso omu syonzira esirimw’omwirimya esy’omu muyi oyo. Esyonzigu syiwe, ibanahawire ameso kandi ibanatsurumire, babya bakateka-teka erimubulegetya. Ibwa kwehi anginatswere oku bitego ebyo babya ibabirimuteka-tekera? Esyo syabya esyondambi sy’engitsi n’emisabe. Mwahika oku kakyo kake ak’omu muyi oyo. Mubamukyungulira, inyane n’enzondoli yiwe, mwalaba muko isihali bulito. Babere bakanabirihika eyihya ibane ndeke, abatibiti abo mubanguha kutsibu, neryo omukwenda oyo abere ate aminya okw’igenda liwe, Luther abya inyabirihika aho abakamwendereraya bate bangamweya. Satani n’abakwenda abatumawa abo mubakindwa. Omulume oyu balengekanaya bati abiribya ahisi sy’obutoki bwabo mawgenda, amatswa ng’akanyonyi akakatswa omu kitego ky’omuhiyi.OO 137.2

Omukwenda wa papa abere akowa ng’oku Luther abiritswa, mwabya n’erisweka n’erihitana linene. Abya inyakaganiraya eritunga erisikibwa busana n’amenge wuwe n’erisika liwe omw’ikola oku musulusutya w’ekanisa; nikwa amaha wuwe mwamuhwamwo. Mwakangania erihitana liwe ly’omu nyawalihwa eyo asakangira Fedriki, omusombolesya w’abami ow’e Saxony, inyakabuga n’erikaliha linene ati Luther nimubi kutsibu neryo ati Fredriki atume omukalalirya w’erilungula emikolere y’ekanisa oyo y’e Roma kutse amubinge erilwa omu Saxony.OO 138.1

Omw’iyilwirako, Luther mwabuga ati omukwenda wa papa oyo kutse papa amukanganaye ebihalyo syiwe erilwa omu Masako, kandi anayilaga omu kwenene inyakendilwika erikangirirya liwe lyamabya irikalwa n’ekinywa kya Nyamuhanga. Kandi mwakangania erisima liwe oku Nyamuhanga ati abiriganzwamooyutolere eryagalwa busana n’omwatsi owabuyirire ng’oyo.OO 138.2

Omusombolesya w’abami oyo asangawa oku ndambi eyo isyasi ndeke okusyongangirirya esy’erilungula esyo, nikwa mwatsemera kutsibu eryimana malume-lume, amaka, n’ebinywa ebitemoitimba-timba ebya Luther; neryo erihika aho omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo asyaminyikalibwa ng’oyuli omu sobi, Fredrick mwatwamoeryimana ng’omuteya wuwe. Abere akasuba omu mukwenda wa papa mwasaka ati: “Ng’oku Dr. Martin alyabahikako e Augsburg, mutolere imwabya imwabinihwa. Mututalengekania tuti mwangalengireho erimukaka erilwika eryikirirya liwe mute mwamukangania ebihalyo syiwe. Sihali na muguma w’oku basomire abali omu bipindi by’ewetu eno ababirinyibwira bati erikangirirya lya Martin lirimoobute bwa-nyamuhanga, likalwa n’obu Kristo, kutse liwire.’ Omunya-mwami oyo mwagana erirebeka Luther yo e Roma, kutse erimutibitako omu matwale wuwe.” — Biri omu D’aubigne’ ekya 4, ekihande ekya 10.OO 139.1

Omusombolesya oyo mwalangira ati hali obutseke omu bilayiro ebihambirire emyikalire y’abandu. Ati hali obwaga bunene obw’erilungulayo. Hangabere isihali emiteka-tekere eyikala-kalire kandi eyikatwala esyombulo nyinene bakasuyira esyongoli sy’ebyaga abandu kubalibya ibakaminya n’eryolobera erisonda lya Nyamuhanga n’erilagira ery’obulengekania obwasi kinene. Mwalangira ati ekyo Luther akakola kikaleka ekilubirirwa kino ikyabya, neryo mwabya n’eritsema kibiso-biso ati omulingo owuwene ow’eryuwania ekanisa yiri mulangirawo.OO 139.2

Kandi mwalangira ati Luther ng’omukangirirya mukulu oyusomire erihika oku lulengo olwa Profesa omu yunivasite, eritoka liwe lyabya iryabiriminyikala. Habya ihamabirilaba mwaka muguma musa erilwa aho mukalalirya w’erilungula emiramirye oyo ahanika ebisakango byiwe by’oku luhimbano lw’e kanisa ey’ekikali, liriryo habya ihabiribanika erikeha inene ery’omuganzo w’abandu ababya bakabalamira ekanisa eno oku kiro kikulu eky’Ababuyirire Abosi. ERoma muyabya iyamalusibwako abakaramaya n’ebihembo, nikwa omwanya wabo mwosulibwamoekitunga ky’abandu ekindi, ababya bakasa e Wittenberg, isi balambayiri abakasyaramaya ebisigalira by’amakuha, nikwa ini biyi abosulaya ebyumba byayo ebyo bakigiramwo. Ebisakango bya Luther mubyabukya ehosi-hosi yo eryanza Amasako Abuyirire, kandi butsira erilwa omu bitsweka bye Germany hasa nikwa erilwa n’omu bindi bitsweka, abiyi mubakukumbanira omu yunivasite eyo. Eminyeto bakatsuka erilangira eWittenberg engendo yabo ey’erimbere, “mubasumbira ebyala byabo by’e lubula, neryo bamapipa Nyamuhanga busana n’eritokesya ekyakakala ky’okwenene erikolerya erilwa oku muyi oyo, ng’okukyabya omu migulu ya kera ku kyabya kikakolerya erilwa oku Sioni, n’erihika oku bipindi by’ehali-hali.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 4, ekihande ekya 10. Luther abya isyali abinduka ndeke erilwa oku mabehi w’ekiroma. Nikwa anabya amagerekania ebindu ebibuyirire n’erilayira ery’obwa papa n’emikongo yabwo, mwosula erisweka. Mwasaka ati: “Ngali okw’isoma Ebihano by’aba Papa neryo…. Sinyiri naminya Papa iyo iyuwene-wene ngani Antikristo (enzigu ya Kristo) kutse ngani mukwenda wa Antikristo, bakaha ekyutsutsu kibi ekya Kristo kandi omw’ibo, akabambawa.” Biri omu Ibid ekya 5, ekihande ekya 1. Kandi ibwa oku ndambi eno Luther asangawa inyakinegemera ok Kanisa y’e Roma, kandi isyawite malengekania ati anemwendisyayikatula kuyo.OO 139.3

Ebisakango by’omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo n’esyongangirirya syiwe syabya isinemuhika omu buli ihanga ery’obu Kristo. Omubiri oyo mwahika e Switzerland n’e Holland (Budaki) Emiytahula y’ebisakango byiwe muyatoka erihika e Fransa n’e Spain Omu Ingilanda erikangirirya liwe mulyangirirwa ng’ekinywa ky’engebe. Okwenene mukwahika n’e Belgium n’e Italy. Ebigonye-n’ebigonye mubatsuka eribuka erilwa omu kihumbero ekiri ng’akya luholo bamabya n’etseme n’amaha aw’engebe ey’eryikirirya.OO 139.4

ERoma muyayongera kutsibu erihitana busana n’eribambirwa Luther, neryo abaguma b’oku bakalwa nayo, nibya n’abasomire kinene oku lulengo lwa Dokita ab’okusyoyunivasite mubatwamobati oyuwangita omu paddiri oyulwire oku bukatuliki oyo akendibya isyalitakola kibi. Kiro kiguma omundu oyutasibwe, inyane n’akapundu kake ikanabisire omu lukimba luwe mwahika oku mukalalirya w’erilungula emiramirye oyo amamubulya busana naki akagenda iyuwene atya. Luther mwasubamoati “Nyine omu byala bya Nyamuhanga. Iyo niyo kagala kage kandi niyo ngabo yage. Omundu angangolaki kwehi?” — biri omu Ibid., ekya 6, ekihande ekya 2. Omundu oyutasibwe ono abere akowa ebinywa ebi mwabinduka amabya kitumbe neryo amatibita ng’oyukatibita akasaga abalaika b’elubula.OO 140.1

ERoma yabya iyabirikondomera okw’ibulegetya iyo Luther; liriryo Nyamuhanga mwabya oyukamukingirira. Esyongangirirya syiwe musyowibwa ehosi-hosi — ‘omu tuyi tuke-tuke n’omu miyi y’abapaddiri,… omu bikale eby’abakulu-bakulu, omu syo yunivasite, n’omu myanya ey’abami;” n’abalume abasikibirwe ibakatsubuka erilwa oku buli luhande erilangira bati ebyo akakola bikalolaya embere. — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 6, ekihande ekya 2.OO 140.2

Endambi eno Luther abere akasoma oku mibiri ya Hussi, niho abanira ati omwatsi mukulu ow’erilamibwa busana n’eryikirirya, ogu iyo iyuwene-wene abya akasondekania erimakirira n’erikangirirya, omukalalirya w’erilungula emiramirye omunya Bohemia anabya nago. Luther mwabuga ati, “Itwe bosi, iyo Paulo, Agustini, nage tulwe bakwami ba Hussi isitwasikyo!” Mwasubukyako ati, “Nyamuhanga akendisyatswera ekihugo ky’olubanza ati mukyatulirwa okwenene ebirimo igana eyilabire, neryo kwamahisibwa!” — Biri omu kya Wylie ekitabu ekya 6, ekihande ekya 1.OO 140.3

Abere akalakira omukama w’ekihugo n’omukulu w’ebu Girimani akabugirira emilungulire y’omw’iramya ly’obu Kristo, Luther mwasakanga akakania oku Papa ati: “Ni kindu kikalire kutsibu erilangira indi omulume oyukayambahula ati ni musiwa wa Kristo, akakanganaya olukengerwa ekirengire ekya mukama w’ihanga wosi. Eri n’ibya nga Yesu omwera kutse Petero mwolo-mwolo kwehi? Bakabuga bati iyo ni Mwami Mukulu w’ekihugo! Nikwa Kristo oyu akayibimba-bimbaya ati aliho omu bisando byiwe, abiribuga ati, ‘Obwami bwage sibw’oku kihugo kino.’ Obutabale b’womusiwa bwanginalaba okubwa mukulu wuwe, kwehi?” — Biri omu kya D’Aubigne, ekitabu ekya 6, ekihande ekya 3.OO 140.4

Mwasaka akakania oku syo yunivasite ati: “Ngwite obuba bunene nyiti esyo yunivasite sikendibya syonzira sy’ekulimu, mbwino isiryakola kutsibu omw’isoborera Amasako abuyirire, n’erikamatyago omu mitima y’emyusuko. Sindiha mundu wosi erihira omwana wuwe y’aho masako atatabere. Obuli itendekero aho abandu bamosibayikundikenie okw’isoma ekinywa kya Nyamuhanga yitolere iyabya iyitsandire kutsibu.” — Biri omu Ibid., ekya 6, ekihande ekya 3.OO 140.5

Erisaba eri mulyalabibwa omu bu Girimani eyosi neryo lyamabindula amalengekania w’abandu. Ekihugo eryosi mulyayidunga, neryo ebyinzigiri by’abandu mubahangana erilwira emilungulire y’omw’iramia. Esyonzigu sya Luther, amakundo w’omu bikya byabo ng’akatulika omwihitana bakanza erikisya, mubahira omu Papa mw’omuliro erihiraho esyonzira esikamatire erilwa nayo. Mukyalabibwaho kiti erikangirirya liwe ku linabandaweko litya. Omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo n’abakamuhulikirira mubahebwa ebiro makumi ndatu, bati byamahwa bate balwikasyo abosi ibakendilusibwa omu muganzo w’abandu b’ekanisa.OO 141.1

Oyo mwabya muhito munene oku milungulire y’omw’iramya. Kusangwa eribuga ebirimo magana manene eRoma eritswera omundu y’erilusibwa omu muganzo w’ekanisa lyabya likita obuba bunene oko bakama; lyabya likosulya amakama awawite amaka mw’obulige n’eriyirawo mu kima. Abandu ababya bakatererwako eritswerwa eryoekihugo kyosi ikikasagabo; ibakatwibawa oku balikyabo isibangaswasanga-sangana nabo, neryo ibakatwalawamo nga bikararatsi, neryo ibasondibwa busana n’eritabo. Luther abya inyansi ekihunga ekikayamutererako; liriryo mwimana malume-lume, inyakayiketera Kristo eribya muhambiriri wuwe n’engabo yiwe. Inyane n’eryikirirya n’erisika ery’oyuwangitibwa busana na Kristo, mwasaka ati: “Sinyasi ekikisiya ikyabya, nibya sinyitsomene eriminyakyo…. wuleke engumi yikoleraye aho yanzire, sinyirimobuba. Sihali ekiti ekikatoga oku muti, ahate erisonda lya Tata wetu. Ibwa kwehi akenditutsomanako kiririhi, kwehi? Ni mwatsi mwolo erihola busana na Kinywa oyo, kusangwa Kinywa oyo oyuwabindukamo mubiri iyuwene-wene mwahola. Twamahola nayo, tukendisyabyaho nayo; neryo erilaba omw’ebyo ebyo abirilabamoenyuma syetu, tukendisyabya aho ali n’eryikala nayo kera-na-kera.” Biri omu Ibid., ekya 3 ekyasakirawa e Landani (London) na Walter, omu 1840, eyitabu ekya 6, ekihande ekya 9.OO 141.2

Ekisakango ekitsurumire ekya Papa kyabere kyahika oku Luther, mwabuga ati: “Ngagayakyo n’erilwa nakyo, ng’ekirimoobute bunyadenyikirirya, ekirimoamabehi… Omu kisakango eki Kristo iyuwene-wene yukahiribawako olubanza…. Ngatsema erilangira indi namahiribwako ebikalire ng’ebi busana n’enzumwa eyirengire esyosi obubuya. Nabiritsuka eryowa obuholo bunene omu mutima wage; kusangwa ibwa lero nabiriminya nyiti papa ni nzigu ya Kristo (antichrist), kandi nyiti ekitumbi kiwe ky’obwami ky’ekya Setani iyuwenewene.” Biri omu D’Aubigne, ekya 6, ekihane ekya 9.OO 141.3

Liriryo obutoki bw’e Roma sibwabya butsira ekyo bwabya bwakolire. Erihira abandu b’omu muliki, eriswirya omu mikenyo, n’eryita omu muyali byabya by’amalwa ebyo babya bakatokeramo erikaka abandu bw’eryoloberabo. Abali batseke kandi abalimoobutikirirya mubatitimana busana n’erilayira lya Papa; neryo omugulu abandu banene babya ibanemukwira Luther y’obulige, abanene mubalangira bati engebe ninyikulu kutsibu eritsamayo busana n’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa. Buli kindu mukyayikangania omubiri w’omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa oyo ng’amayakingwa.OO 142.1

Liriryo mwikala isyakwire buba. ERoma yabya iyabirimutako ebitsumi byayo, n’ekihugo mukyatungerera, isihali itikatika ambu anginitibwa kutse erikakwa erilwika emyimanire yiwe okw’ikirirya. Nikwa n’obutoki bukalire kutsibu mwasubulirya eritswera oku kanisa n’eritulawo bulolerera ng’oku abiritwamo eriliwira kuyo kw’iguma. Embere w’ekitunga kinene eky’abiyi, abasomire oku lulengo olwa Dokita, n’abanya-ndulani ab’esyondengo syosi, Luther mwahisyaekisakango kya Papa ekyo, n’Ebihano by’ekanisa, n’ebisakango by’emikonga y’e kanisa, n’ebisakango ebindi ebikahambirira Papa y’oku kitumbi. Neryo mwabuga ati esyonzigu syage babiritoka omw’ihisya ebitabu byage erihutalya erilusya ekirekire okwenene ikwabyaho kw’omu bulengekania bw’abandu ba-buli-kiro, n’eriherya esyongebe syabo; busana n’enzumwa eyi namahisya ebitabu byabo omw’ituhulya. Amalwa awakalire lino amatsuka. Erilwa enyuma nyilwe nyikasata-satisya iyo Papa. Omubiri oyu munatsukawo omu lina lya Nyamuhanga; akendisyagunzererwa isinyiriho, kandi omu butoki bwuwe.” Biri omu Ibid., ekya 6, ekihande ekya 10.OO 142.2

Okw’igaya ery’esyonzigu syiwe ababya bakabuga bati ekyo akalubirira sikirimobwahi, Luther mwasubiryabo ati: “Nindi wasi Nyamuhanga ng’abirinyisombola n’erinyibirikira, kandi bamabya isibangasaga ekyo, omw’inyigaya, bakagaya Nyamuhanga iyuwene-wene. Musa abya iyuwene omugulu w’erilwa e Misiri; Eliya abya iyuwene omu butabale bw’Omwami Ahabu; Isaya abya iyuwene omu Yerusalema; Ezekieli abya iyuweene omu Babeli… Nyamuhanga mwatasombola na ngendo nguma kutse omuhereri mukulu kutse mundu mukulu wahi eribya muminyereri; nikwa nga buli mugulu inyakasombola abandu ab’ahisi kandi abagayirwe, ngendo nguma nibya n’omulisya w’esyombuli iyo Amosi. Omu migulu yosi, abandu ba Nyamuhanga babere ibanemubuhirira abali bakulu-bakulu, abami, abanya-mwami, abahereri, n’abalume b’amenge erikanganiabo amalolo wabo, isibalisagira esyongebe syabo. Ingye… Ingye sinyiribuga nyiti ngali muminyereri, nikwa ngabuga nyiti batolere ibasaga kundu kusangwa nyiri ingyuwene kandi nyiti ibo ni banene. Nyasi kino kyo ndeke nyiti ekinywa kya Nyamuhanga kiri haguma nage, kandi nyiti sikiri haguma nabo.” — Biri omu D’Aubigne, ekya 6, ekihande ekya 10.OO 142.3

Liriryo Luther abere akatwamoeriyikatula oku kanisa eyo mwabya inyabiribya n’erikakalikana erikalire omu mutima wuwe. Oku ndambi eyo niho asakangira ati: “Obuli kiro ngayongera eriyowa ng’oku kikalire ebyo mundu akulire erilwa omu bulere bwuwe inyanasi ng’ebihikire erisegeryabyo luhande. Talebaya eryagalwa eryo kyabiririnyiretera ngani ringahi, n’omu nanabya inyine n’amasako, eriyilangira nga nyitolere eryimana ingyuwene erikakalikana na Papa, n’erimukangania indi iyo ni nzigu ya Kristo! Ni’agalwa lyahi eritetebanika omu mutima wage! Ni migulu yingahi eyo nyite natayibuliryamo omw’agalwa ekibulyo ekyo ekyabya kikikala ikine oku minywa y’abakwami ba Papa kiti, “Iwe iwuwene ninawe wunawite amenge? Obuli mundu wosi anginabya inyawire, kwehi? Kikendisyabya kiti, enyuma w’ebyosi, kyabanika kiti iwe niwe wuwire, kandi iwe wabiryingirya omw’iwa lyawe mw’abandu banene, abakendisyahera neryo?’ Ku nabya nalwire nyitya n’omutima wage kandi na Satani, erihika aho Kristo akalakalaya omutima wage okwitikatika eri, erilaba omu kinywa kiwe ekitemokisobire.” — Biri omu kya Martyn, olupapura olwa 372, n’olwa 373.OO 143.1

Papa abya inyabirisagisya Luther n’omwatsi ow’erimusangula omu bitabu by’ekanisa amabya isyatalwika eryikirirya liwe, neryo erisagisya eryo oku ndambi eyo mulyabererera. Ekisakango kihya ekikalwa ewa Papa mukyabanika, ikikakanganaya omukalalirya w’erilungula emiramirye ng’oku amayigabula oku Kanisa y’e Roma, ikikamukanayako ng’omubi kandi ng’oyuwabirisangulwa omu lubula, kandi omw’itswerwa ligumerera imune n’abosi abangangirira esyongangirirya syiwe. Amalwa awalengire obukali mwingirwamo oku ndambi eyo. Abosi obu Nyamuhanga akakolesaya erikangania okwenene nakwilabirirya okutolerene busana n’omugulu wabo bakatekawa eribana erirwanisibwa.OO 143.2

Omu biro bya Luther habya okwenene okuliho, - omugulu oyo okwenene okwabya kwa mubongo w’engabane; hali okwenene okuliho busana n’ekanisa munabwire. Owosi oyukakola ebyosi erikwamana n’erihabula ery’erisonda liwe abiritsemera erihira abalume bw’ahisi sy’emibere y’engabane kandi n’erihira kubo kw’esyonyikwamirwa esisosene n’emigulu eyo bikeremokandi n’emibere eyo balimwo. Abandu kumbe balitwala ekyakala ekibaheberwe mu kya mubongo, ekyakakala ekikanyirire kwilaba aho kyangabasukulirwe. Nikwa abanene munabwire sibalengirye erisonda okwenene kwilaba abakwami ba Papa abaganaya Luther. Hali emitsye miyimerera ey’eririga ebirengekanio by’abandu ebisakire n’emikonga y’abandu kwilaba ekinywa kya Nyamuhanga ng’oku kyabya omu birimo eya kera. Abakakangiriraya okwenene obutuku buno sibaganiraye eryangirirwa n’erisimwa erirengire ery’abakalalirya b’erilungula emiramirye ab’erimbere. Oluhi olunene oluli ahokati-kati k’okwenene n’amabehi, ahokati-kati ka Kristo na Satani, nilw’erikanyirira omw’ikala erihika okw’ihwererera ly’emigulu y’ekihugo kino.OO 143.3

Yesu mwabuga n’abiga buwe ati: “Nga muli bʼekihugo, kumbe ekihugo kyangabanzĩre ngʼabakyo. Nĩkwa nayisoga nywe omo kihugo kino, kandi Simuli bakyo; kikaleka ekihugo ĩkyabakwa obusu. Mwibuke ekĩnywa ekyo nababwira nyiti, Omugombe sialengĩre omukama wuwe. Bamabya babĩrĩnyendererya, nenyũ basyabendererya nibya; bamabya bakengĩre ekĩnywa kyage, basyakenga nʼekyenyũ nibya.” Yoane 15: 19, 20. Kandi oku lundi luhande Omukama wetu mwatulago ndeke-ndeke ati: “Obũlĩge kwĩnywe omugulu abandu bosĩ basyabahula ndeke, kusangwa aboso-kulu wabo mobakola abamĩnyererĩ bʼamabehĩ bo batya.” Luka 6: 26. Omulimu w’ekihugo syali atabya buguma n’omulimu wa Kristo n’erilwa na kera, n’abosi abakakangiriraya ekinywa kya Nyamuhanga ikine nzongole sibendisyangirirwa ndeke kwilaba emigulu y’enyuma eyo. Emihanda y’erilwa n’okwenene yanginabinduka, obuyigu bwanginatendibya bulolerera kusangwa bulimoamenge manene; liriryo erilwa riyimerera likineho na lino kandi likendisyakanganibwa erihika oku nduli y’emigulu.OO 144.1