Kapitel 13—Pukkitsormiut nunaat Skandinavialu

Pukkitsormiunit paavip qunutitsiniarnera piaarluinnartumik qunusuitsumillu assuarineqarpoq. Taama Lutherip nalaa ukiunik 700-nik sioqqullugu Ruumami biskoppiusoq biskoppinit marlunnit aallartitaallutik “issiaviup iluartup” pissusissavianik paasisaqarsimasunit qunusuitsumik assuarineqarpoq: “Guutip nuliarisanilusooq, tassa ilagiit, ilaqutaalu peqqumaatissanik toquusarnaviaratillu nungunnavianngitsunik niaqorummillu allanngornavianngitsumik tunisimavai, … Iluaqutissallu tamakku tamaasa tillippasi. Naalaffimmi Guutisut ingittarputit; paarsisuuniassagaluarlutit savanut amarunngorputit; ... biskoppisut annertut isigineqarumagaluarlutit naalakkanut naalaganngorniarputit. ... Guutip peqqussutai nikagisassanngortippatit. ... Anersaaq Illernartoq silarsuarmi ilagiit tamarmik pinngortitsisigaat ... Guutitta illoqarfia innuttaraluta qilammut tamarmut isorartussuseqarpoq, taannalu illoqarfimmit pruffiitit iluartut ilaata Babylonimik atsigaanit anneruvoq. Babylon allanngujuitsumik ilisimassuseqarnerarpoq, kiisalu tunngavissaqanngitsumik kukkusimanngisaannarnerarlunilu kukkunngisaannarnerarpoq.” (Brandt).Ak 97.1

Ukiut untritilikkuutaat ingerlanerisigut tamatuma assinganik assuarlersunik allanik saqqummersoqartarpoq, taamanikkullu nalunaajaasartut valdenserit ajoqersuiartortitaat pissuseqatigaat, iivangkiiliumik ilisimasassat siaruarteramikkik. Ajoqersuutaat siarualertorput. Valdenserit Biibiliat pukkitsormiutuunngorlugu nutserpaat. Oqartarput: “Iluaqutissartalissuusoq, oqaluttualiartaqarani, quiasaarutitaqarani, sallumik ilaqarani sallusuissutilli oqaasii imaralugit, ilaatigunngooq manngertumik qaaqaraluarluni iluartortaatali tungusunnitsortaa ajornanngitsumik tassani nanisassaavoq.” (Brandt). Ukiut 1100-llit atuunneranni upperisatoqqamik iluarinnittut taama allapput.Ak 97.2

Maanna qinuginnittarnerit aallarnerput, kisianni inunnik ikuallaasoqartarlunilu naalliutsitsisoqartaraluartoq uppertut amerliartuinnarput. Biibilip kisimi upperisassanut tunngasutigut kukkusuitsumik najoqqutassaanera aalajangiussimajuaannarlugu oqartarput: “Kinaluunniit uppernissamut pinngitsaalisaasariaqanngilaq nalunaajaanikkulli isumaqatissarsisariaqarluni.” (Martyn).Ak 97.3

Lutherip ajoqersuutaa pukkitsormiunit ilassilluarneqarpoq, angutillu ilumoorlutillu ilungersortut saqqummerlutik iivangkiiliu oqaluussissutigaat. Pukkitsormiut tamakkua Menno Simons ilagaat. Ilagiit ruumalerisut pisarnerattut ilinniartitaalluni palasinngortitaasimavoq Biibili ilisimasaqarfiginngivillugu. Biibililu atuarumanngikkaluarpaa ajoqersuinerluttunngorumanani. Timiusap nerliiviliartitsinermi allanngortarnera qularimisaaleraangamiuk tamanna Saattanimit ussiiniutitut isumaqarfigisarpaa, tamannalu ajugaaffiginiartarpaa qinusarnikkut anngiiartarnikkullu, kinguneqanngitsumilli. Aliikkusersueqatigiinnermut ilaasarnikkut tarnimi nalunngissusiata assuarliinera nipangersinniartaraluarpaa, iluaqutaanngitsumilli. Kingusinnerusukkut testamentitaaq atuarpaa, Lutherillu atuakkiai ilanngullugit atuareeramigit naaggaartut upperisaat ilassivaa. Kinguninnguagut angutip toqumut eqqartuussaanera tusarnaarpaa, tassa kuiseqqitaasimanera pissutigalugu. Tamatumunnga tunngavissaasumik Biibilimi nanisaqarneq saperpoq, paasivaali saannissaq uppernissarlu kuisinnissami tamatigut piumasarineqartartut.Ak 97.4

Mennop ilagiit ruumalerisut tunullugit sallusuissut ilassisimasani nalunaajaatigisalerpaa. Tysklandimi pukkitsormiullu nunaanni ingasaassiniartoqalersimavoq ajoqersuutinik pikitsitsiniutinik sianiitsorpallattunillu ajoqersuutigisaqartarlutillu mamiatsatsitsisarlutillu angutaasertarlutillu pikitsitsisartunik. Mennop taamatut ingasaassiniarnerit pinngitsuugassaanngitsumik kingunipiloqarnissaat paasillugu ingasaassiniartut kukkusumik ajoqersuutigisaat sianiitsumillu siunertarisaat ilungersortumik akornusersorpai. Qassiillu ingasaassiniartunit tamakkunannga tammartitaasimagaluartut ajoqersuutipalaavi narrugereersimavaat; sulilu qangaanerusoq kristumiut kinguaavinik inuusoqarpoq, valdenserit ajoqersuutaasa kingunerisaanik. Tamakku akornanni Menno ilungersoqalunilu siumukarluarluni sulisuuvoq.Ak 97.5

Ukiuni 25-ni nuliani qitornanilu ilagalugit angalaartarpoq ajorsartarlunilu atugarliortarluni qassiitigullu navianartorsiungaartarluni. Pukkitsormiut nunaat Tysklandillu avannaa pingaartumik angalaarfigisarpai inuinnaasut pingaarnerusumik suliffigisarlugit annertuumilli sunniuteqartarluni. Annertoorsuarmik ilinniartitaasimanngikkaluarluni inunnguuseralugu oqallorissuuvoq. Naapertuilluinnartuullunilu maniguuttuullunilu ilungersortumik Guutimik mianerinnittuuvoq. Inuutsimigut ajoqersuummik nalunaajaatigisaminik maligassiuisuuvoq, inuillu tatigisaraat. Isumaqatai siammartigaasarlutillu qunutitaasarput, münzeriterinut ingasaassiniartunut paarlaanneqartarnertik ajoqutigisarpaat. Taamaakkaluartorli sulineragut inupparujussuit isumaqatissarsiarineqarput.Ak 98.1

Naaggaartut upperisaat pukkitsormiut nunaanni siaruarterneqarnerpaavoq, tassanilu isumaqatai qununarnerpaamik qinugineqartarput. Tysklandimi Karl V-ata iluarsaaqqinniarneq inerteqqutigisimagaluarpaa, akimanertaasulli qunutitsiniarnerigalua akornusersimavaat. Pukkitsormiut nunaanni pissaaneqarneruvoq, qinuginninnissamillu peqqussutit pilertortumik kinguleriiaarput. Biibilimik atuarneq, nalunaajaaneq allaallu nalunaajaatigineqarneranik tusarnaarneq inuup ikuallagaanikkut toqutaanissaanut naammattarpoq. Ininnguami kiserliorfimmi Guutimut qinuneq, assilissap saavani seeqqumminngitsoorneq imaluunniit tussiummik tussiaqataanngitsoorneq aammattaaq toqutaanissamik naleqartinneqartarpoq. Inuit kukkussutsiminnik utertitsisut allaat eqqartuunneqartarput, angutaagunik panamik toqutassatut arnaagunillu uumatillutik ilineqartussatut. Tuusintilippassuit Karl Filip II-lu naalagaatillugit ajunaarput.Ak 98.2

Ilaanni ilaqutariit tamarmiusut killisiuisunut sassartitaallutik naalagianngitsoorlutik illuminni guutisiorsimasutut pasilligaallutik. Erneq nukarleq aperineqarami illuminni isertortumik qanoq iliorsimanerminnik, akivoq: “Seeqqumiarluta Guuti qinnuigisarparput isummavut qaammarsaqqullugit ajortitsinnillu isumakkeerfigeqqulluta; Naalagarput qinnuttarparput naalakkersuinera iluaqutaaqqullugu inuunerminilu pilluaqqullugu; naalakkersuisuvut qinnuttarpavut Guutimit sernigineqaqqullugit.” Eqqartuussisut ilaat killinneqangaaraluarput, kisianni ataataasoq erneralu ataaseq ikuallatassatut eqqartuussaapput.Ak 98.3

Martyrit uppernerat qinuginnittut naakkittaassusiannit inornerunngilaq. Angutaannaat pinnatik arnannguittaaq niviarsiaqqallu sapiissusermik qunutitassaanngitsumik takutitsisarput. “Nuliaasut uimik ikumatitaaffiannut qeqqillutik tuppallersaatissanik isussuuttarpaat qiimmassaatissaannilluunniit tussiartarlutik.” “Niviarsiarannguit uumatillutik sinittarfimminnut qasuersaariartortut ilivissaminnut nallartarput, imaluunniit katikkiartortut niaquersitaaffissartik ikuallanneqarfissartilluunniit ornittarpaat.” (Wylie).Ak 98.4

Kristumiut aavat naatsiiassaavoq, soorlu taamani guutiitsut iivangkiiliu nungunniarmassuk. Qinuginninnerup sallusuissummik nalunaajaasut amerliartortippai. Inuiaat aalajaassusiat kamassaatigingaarlugu kunngip ukiut ingerlanerisigut naakkittaatsuliorneq nukingisaaraluarpaa, kinguneqanngitsumilli. Kiisalu Vilhelmip Oranienimiup ataqqinartup nalaani mumisitsinikkut pukkitsormiut piumasaminnik guutisiorsinnaatitaalerput.Ak 98.5

Piemontip qaqqaani, Frankrigip narsaani Hollandillu sineriaani iivangkiiliup siumukarnera ilungersuutiginnittaasa aavannik naleqartitaavoq. Nunanili avannarlerni eqqissinartumik eqqukkiartorneqarpoq. Ilinniarnertuut Wittenbergimit aallarartut naaggaartut ajoqersuutaat Skandinaviamut nassataraat. Lutherip atuakkiaasa naqitertitaanerat aammattaaq qaammarsaataaqataavoq. Inuiaat avannarliit maattullutillu akimaniartorsuunngitsut ilagiit ruumalerisut aseruussimanerat tunullugu nuannaarlutik Biibilip sallusuissutai inuussutaasut ilassivaat.Ak 99.1

Hans Tausen “Danmarkip iluarsaaqqittua” naasorissaasup erneraa. Nukappiaqqap anersaakkut piginnaaneqarnini piaartumik takutippaa. Ilinniartitaanissani pilerigigaluaqaa, tamannali angajoqqaavisa akissaqartinngilaat, taavalu mattuttunngorpoq. Tassani minguitsumik inuuseqarnermigut, ilumoornermigut eqiasuinnermigullu siulittaasuminit iluarineqalerpoq. Misiliisarnikkut ilagiinni kiffartuussinikkut iluaqutaasinnaajumaartutut piginnaaneqartutut paasineqarpoq. Tysklandimi Hollandimiluunniit universitetit arlaanni ilinniartitaanissaa aalajangiunneqarpoq. Inuusuttoq akuerineqarpoq ilinniarfissuarmik ilinniarfigiumasaminik qinigaqaqqullugu, taamaallaat Wittenbergimut aallaqqusaanani. Ilagiit ilinniartussaq toqunartulimmik ajoqersornerlugaaqqunngilaat. Mattuttut taama oqalupput.Ak 99.2

Tausen Kølnimut taamanikkut ilagiit katuullit naalagaaffigilluinnagaannut aallarpoq. Tassani skolastikerit grækerit eqqarsartaasiannik kristumiussutsimut kattutitsiniarnerisa nalorninartuliornerat mamiasuutigaa. Taamanikkorpiangajak Lutherip atuakkiai pissarsiarai. Taakku tupigusuutigeqalugit nuannaarutigeqalugillu atuaramigit iluarsaaqqinniartumit namminertaaq ilinniartitaasinnaanissani kissaatigingaalerpaa. Kisianni taamaalioraluaruni mattuffimmi siulittaasuni ajuallatsillugu ikiuutisiani annaasinnaavai. Taamaattorli sivitsortinnagu isumani aalajangerpaa, katsornalu Wittenbergimi ilinniartunngorpoq.Ak 99.3

Danmarkimut angerlarami mattuffigisani uterfigaa. Suli Lutherimut isumaqataasutut pasineqanngilaq. Isertukkani anngiiaatiginngilaa, mattuttoqatinili ajuallatsinnaveersaarlugit uppernermut minguinnerusumut iluarnerusumillu inuunissamut tasiorniarpai. Biibili atuartarlugulu eqqortumik isumagisaa nassuiartarpaa, kiisalu Kristusi ajortillit annassutissaattut neriuutissatuaattut mattuttoqatigisaminut nalunaajaatigaa. Siulittaasoq kamangaarpoq, Tausenimi ilagiit ruumalerisut pissaanilimmik illersuisussaattut isumalluutigisimagaluarpaa. Tausen erniinnaq mattuffigisaminit allamut nuutsitaalluni nakkutigeqqissaarneqartumik ineeqqamut mattunneqarpoq.Ak 99.4

Paarsisortaavisa tupaallaatigeqisaanik mattuttut ilaasa arlallit sivitsortinnagu naaggaartuussuseq iluarigitsik nalunaarutigaat. Ineeqqami sannerutaasa akornisigut Tausenip mattuttoqatini sallusuissummik ilisimatissimavai. Danmarkimi siulittaasuusut tamakku ilagiit ruumalerisut ajoqersuinerluttunut qanoq iliortarnerannik ilisimasaqarsimagaluarpata Tausenip nipaa tutsiuteqqinnavianngikkaluarpoq; kisianni nunap iluani parnaarussivimmut pisinnagu Tausen mattuffimmit anisippaat. Oqaluffiit Tausenimut ammagaapput, inuppassuillu tusarnaariarlugu orniguttalerput. Guutillu oqaasia allanittaaq nalunaajaatigineqartarpoq. Testamentitaaq danskisuunngorlugu nutsigaasimasoq inuppassuarnit pigineqaleriartorpoq. Katuullit atuagaq nungutinniarlugu ilungersuutiginninnerat pilertortumik siaruarterneqarneranik kinguneqaannarpoq, sivitsunngitsorlu danskit tamarmik Lutherip ajoqersuutaa ilassisimallugu nalunaarutigaat.Ak 99.5

Sverigemissaaq angutit inuusuttut Wittenbergimi inuussutip ernganik imersimasut nunaqqatitik inuussutissanik pajuppaat. Sverigemi iluarsaaqqinniartut pisortaat marluk, Olaus aammalu Laurentius Petri, Ørebromi saffiortup erneri, Lutherimit Melanchtonimillu ilinniartitaasimapput, sallusuissullu ilikkagartik eqiasuillutik nalunaajaatigaat. Olausip Lutherisut ilungersornermigut oqallorissutsimigullu inuiaat eqeersarpai, Laurentiusilu Melanchton assigalugu ilisimatuullunilu eqqarsaqqissaartuullunilu piuaatsuuvoq. Marluullutik Guutimik mianerinnilluinnartuullutillu upperisassanik ilinniartitaalluarsimallutillu sallusuissut aalajaalluinnartumik qunusuissusilimmik ilungersuutigaat. Katuullit tungaannit akornusersuiniartut ilatsiinnanngillat. Ilagiit ruumalerisut palasiisa inuit qaammarsagaanatillu upperisapalaallit kamassaarpaat. Olaus Petri arlaleriarluni inupalaanit saassunneqarluni annaqqavittarpoq. Taamaattorli iluarsaaqqinniat taakku kunngimit iluarineqarlutillu sernigineqarput.Ak 100.1

Ilagiit ruumalerisut naalagaatillugit inuiaqatigiit piitsunngorsagaallutillu qunutitaasimapput. Biibili piginngilaat, guutisiornerallu ussersuataarnerinnaallunilu ileqquliaannaammat qaammarsaatissartaqanngillat, taamaattumik siuaasamik ileqqui upperisapalaavilu uterfigiartuliinnarsimavaat. Nunap inuttai isumaqatigiikkuutaanik imminnut akerartortunik avissaartitersimagamik saqitsaattarnerat tamanut nallinnarsaataannaavoq. Kunngi aalajangerpoq ilagiinni naalagaaffimmilu nutarteriumalluni, suleqatissanilu pikkorissut ruumalerisunut akiuunnermini ikiortissamisut ilassilluarpai.Ak 100.2

Kunngi Sverigemilu angutit pisortaasut annerit najuutsillugit Lutherip ajoqersuutaa Olaus Petrip ilagiit katuullit ilungersuutiginnittuinut pikkoreqaluni illersorpaa. Oqarpoq ilagiit pisortaasa ajoqersuutaat aatsaat ilassisariaqarnerarlugu Biibilimut naleqqukkaangat, upperisassallu pingaarnerit Biibilimi erseqqissumik tamanullu paasinartumik saqqummiussaanerarlugit. Kristusi oqarpoq: “Ajoqersuutiga uanga nammineq piginngilara, aallartitsisimali pigaa.” Paulusilu allappoq iivangkiiliumik oqaluutigisatta assiginngisaanik nalunaajaatigisaqartoq perloqqusaaqqullugu. (Joh. 7, 16; Gal. 1, 8). Olaus Petrilu oqarpoq: “Qanormi taava allat piumasaminnik najoqqutassanik atulersitaqarsinnaappat annassutissatsitullu pisariaqarnerarlugit?” Ilagiit peqqussutaasa Guutip inassutigisaanut akerliutillutik naalanniagassaannginnerat takutippaa, naaggaartuussutsillu pingaarutilimmik najoqqutassartaa ilungersuutiginnittumik saqqummiuppaa, tassa Biibilip, Biibilillu kisimi upperisassamut ileqqussanullu malittarisassaanera.Ak 100.3

Assortueqatigiinneq tamanna inuit amerlanngitsuinnaat akornanni ingerlanneqaraluarpoq, kisianni taamaakkaluartoq iluarsaaqqinniartut amerlanersaasa qanoq issusiat takutippaat. Angutaanngillat ilisimasakillutillu nipituullutillu assortuiumatuut. Naaggali, angutaapput Guutip oqaasianik misissuiumallutik Biibilip sakkuusiviani sakkussanik nassaarisaminnik atuillaqqissut. Pisimasoqarfiit Wittenbergisut Zürichisullu pingaartigisut angutillu Lutherisut Melanchtonisullu, Zwinglisut Oecolampadiusisullu pingaartigisut uniffigigaangatsigik taakkua ingerlatsinermi pingaartortaanerat tusarumasarparput. Tupinnanngitsumillu piginnaaneqangaarsimanerat upperisarparput; kiffaanerusulli taakkunatunngooq inngillat. Taamaakkaluarpormi, kisianni pisimasoqarfik Sverige saaffigitigu atillu tusaamasaannginnerusut soorlu Olaus aammalu Laurentius Petri — ajoqersuisunit ajoqersukkanut saalluta — qanormi ittunik takusaqarpugut? ... Ilisimatuut upperisassanillu ilinniarsimasut, angutit iivangkiiliumi sallusuissummik peqqissaartumik paasiniaasimasut, sapernatik grækerit eqqarsartaasiannik kristumiussutsimut kattutsitsiniartunut paavikkullu pisortarisaannut ajugaasut. (Wylie).Ak 101.1

Assortueqatigiinnerup tamatuma kingunerisaanik Sverigemi kunngi naaggaartunngorpoq, tamatumalu kinguninnguagut inatsisartut naaggaartuussuseq akueraat. Olaus Petrip testamentitaaq svenskisuunngorlugu nutsersimavaa, kunngillu kissaatigisaa naapertorlugu qatanngutigiit taakku marluullutik akuersipput Biibili tamakkerlugu nutserumallugu. Taamalu inuiaqatigiit svenskit pernarlutik Biibili, Guutip oqaasia, tamakkerlugu inuiaqatigiittut oqaaserisamittut pigilerpaat. Inatsisartut peqqusipput Biibili nunap nunaqarfittaani palasinit nassuiaatigineqartaqqullugu meeqqallu atuarfinni Biibilimik atuartitaasaqqullugit.Ak 101.2

Nalusuunerup upperisapalaaqarnerullu taarsua kigaatsumik nakimanaatsumillu iivangkiiliup qaammaqqutaanit taarserneqariartorpoq. Ilagiit ruumalerisut qunutitsinerannit aniguisitaallutik inuiaqatigiit svenskit aatsaat taama pissaaneqartigilerlutillu pingaartigilerput. Sverige naaggaartuussutsip pingaarnerpaamik pallittaalisaasalusooq ilagilerpaat. Ukiut 100 qaangiummata inuiaqatigiit amerlanatillu manna tikillugu sanngiitsuusaarsimagaluartut navianartorsioruttorfimmi — Europami kisimiillutik sapiiserlutik — Tyskland ukiuni 30-ni sorsunnermi navianartorsiorfiungaartumi ikioriartorpaat. Taamani Europap avannaa tamarmi paavikkunnit qunutitaasussatut ikkaluarpoq. Svenskit sakkutuui taakkuupput Tysklandimi paavikkut siumukarnerannik unitsitsillutik naaggaartut — kalvinikkut lutherikkullu — akaarineqarsinnaalernissaannik ajornarunnaarsitsillutillu nunani naaggaartuussusermik ilassinniffiusimasuni iluarisamik guutisiorsinnaatitsisut.Ak 101.3