Κεφάλαιο 12 - Η Γαλλική Μεταρρύθμιση

Τη Διαμαρτυρία του Spires και την Αυγουοταία Ομολογία που απετέλεσαν το θρίαμβο της Μεταρρύθμισης στη Γερμανία, ακολούθησαν χαλεποί καιροί συγκρούσεων. Εξασθενημένος από εσωτερικούς διχασμούς και απειλούμενος από δεινούς εχθρούς, ο Προτεσταντισμός φαίνονταν καταδικασμένος στον ολοκληρωτικό αφανισμό. Χιλιάδες άνθρωποι σφράγισαν τη μαρτυρία τους με το αίμα τους. Ο εμφύλιος σπαραγμός ξέσπασε. Ο Προτεσταντικός σκοπός προδόθηκε από έναν από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του. Οι ευγενέστεροι από τους Μεταρρυθμιστές πρίγκηπες έπεσαν στα χέρια του αυτοκράτορα και σέρνονταν αιχμάλωτοι από πόλη σε πόλη. Την ώρα όμως του φαινομενικού θριάμβου του, ο αυτοκράτορας αναγκάσθηκε να ομολογήσει την ήττα του. Το θήραμα του γλίστρησε μέσα από τα χέρια του και τελικά βρέθηκε αναγκασμένος να δείξει συγκαταβατικότητα έναντι των διδαχών τις οποίες φιλοδοξούσε σε όλη του τη ζωή να εξαλείψει. Όλα τα είχε παίξει, το βασίλειό του, τους θησαυρούς του και αυτή ακόμη τη ζωή του γιά να πατάξει την αίρεση. Τώρα έβλεπε τα στρατεύματά του να αφανίζονται στο πεδίο της μάχης, τα θησαυροφυλάκιά του να εξαντλούνται, τα διάφορα πριγκηπάτα του να απειλούνται με εξέγερση, ενώ παντού η πίστη που είχε προσπαθήσει να καταστείλει κέρδιζε διαρκώς έδαφος. Ο Κάρολος Ε’ μάχονταν κατά του Παντοδυνάμου. Ο Θεός είχε πεί: «Γενηθήτω φώς,» αλλά ο αυτοκράτορας ήθελε να διατηρήσει το σκότος ανέγγιχτο. Τα σχέδιά του απέτυχαν. Γηρασμένος πρίν την ώρα του, καταβεβλημμένος από τους μακροχρόνιους αγώνες, παραιτήθηκε από το θρόνο και πέρασε την υπόλοιπη ζωή του θαμμένος μέσα σ’ ένα μοναστήρι.TΠ88 248.1

Στην Ελβετία, όπως και στη Γερμανία, η Μεταρρύθμιση περνούσε δύσκολες μέρες. Αν και πολλά καντόνια είχαν δεχθεί τη μεταρρυθμισμένη πίστη, άλλα είχαν προσκολληθεί με τυφλή υπακοή στο «πιστεύω» της Ρώμης. Ξεσήκωσαν διωγμό εναντίον εκείνων που επιθυμούσαν να ασπασθούν την αλήθεια και αυτός δεν άργησε να καταλήξει στον εμφύλιο πόλεμο. Ο Ζβίγγλιος και πολλοί από τους συνεργάτες του έπεσαν στην αιματηρή μάχη του Καππέλ. Ο Οικολαμπάδιος, συντετριμμένος από τις τρομερές αυτές συμφορές, πέθαινε λίγο αργότερα. Η Ρώμη θριάμβευε και σε πολλές περιπτώσεις φαίνονταν πως είχε φθάσει στο σημείο να ξανακερδίσει όλα όσα είχε χάσει. Αλλά Εκείνος του οποίου οι βουλές είναι αιώνιες, δεν είχε εγκαταλείψει ούτε το σκοπό Του ούτε το λαό Του. Από το χέρι Του θα έρχονταν η απολύτρωση. Είχε ετοιμάσει σε όλες τις χώρες εργάτες γιά να συνεχίσουν το μεταρρυθμιστικό έργο.TΠ88 249.1

Στη Γαλλία, πρίν ακόμη ακουσθεί το όνομα του Λουθήρου ως Μεταρρυθμιστού, είχε ήδη αρχίσει να χαράζει το φώς της ημέρας. Ένας από τους πρώτους που ανακάλυψαν το φώς ήταν ο ηλικιωμένος Λεφέβρ, άνθρωπος με βαθειά μόρφωση, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Παρισιού, πιστός καθολικός και ζηλωτής μεγάλος. Οι μελέτες του στον τομέα της αρχαίας φιλολογίας είχαν εφιστήσει την προσοχή του στη Γραφή και συνιστσύσε την ανάγνωσή της στους φοιτητές του.TΠ88 249.2

Ενθουσιώδης λάτρης των αγίων, ο Λεφέβρ είχε επιδοθεί στο να ανασκευάσει τη βιογραφία των μαρτύρων και των αγίων, έχοντας γιά οδηγό το εκκλησιαστικό συναξάρι. Αυτή ήταν μιά τεράστια προσπάθεια από μέρους του. Αλλά είχε ήδη σημειώσει σημαντική πρόοδο σ’ αυτή, όταν σκέφθηκε ότι η Γραφή θα μπορούσε να του παράσχει χρήσιμες πληροφορίες και άρχισε να τη μελετάει με αυτό ιδιαίτερα το θέμα κατά νού. Πραγματικά συνήντησε μέσα σ’ αυτή αγίους, αλλά διαφορετικούς απο ότι στο Καθολικό ημερολόγιο. Ένα κύμα θεϊκού φωτός πλημμύρισε τη σκέψη του. Έκπληκτος και αγανακτισμένος παράτησε το καθήκον στο οποίο είχε μόνος του επιβληθεί και αφοσιώθηκε στη μελέτη του λόγου του Θεού. Σε λίγο διάστημα άρχισε να διαδίδει τις πολύτιμες αλήθειες που ανακάλυπτε μέσα σ’ αυτόν.TΠ88 249.3

Το 1512, πρίν ακόμη ο Λούθηρος ή ο Ζβίγγλιος εγκαινιάσουν το μεταρρυθμιστικό τους έργο, ο Λεφέβρ έγραφε: «Ο Θεός είναι Αυτός που μας δίνει μέσο της πίστης τη δικαιοσύνη η οποία με τη χάρη Του και μόνο μας δικαιώνει γιά την αιώνια ζωή.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 1.) Ενδιατρίβοντας στο μυστήριο της απολύτρωσης, αναφώνησε: «Ώ, ανείπωτο μεγαλείο μιάς τέτοιας ανταλλαγής: ο Αθώος καταδικάζεται και ο ένοχος αθωώνεται. Ο Ευλογημένος επωμίζεται την κατάρα και ο καταραμένος ευλογείται. Η Ζωή πεθαίνει και οι νεκροί αναζούν. Η Δόξα περιβάλλεται από σκότος και εκείνος που δεν γνώρισε παρά μία συγκεχυμένη μορφή περιβάλλεται από τη δόξα.» (D’Aubigné, έκδοση Λονδίνου, Τόμ. 12, κεφ. 2.)TΠ88 250.1

Διδάσκοντας ότι η δόξα της σωτηρίας ανήκει αποκλειστικά στο Θεό, τόνιζε παράλληλα ότι ο άνθρωπος έχει το καθήκον να υπακούει. «Αν είσαι μέλος της εκκλησίας του Χριστού,» έλεγε, «είσαι μέλος του σώματός Του. Αν είσαι του σώματός Του, τότε έχεις εμπλησθεί από τη θεϊκή φύση ... Ω, αν μπορούσαν οι άνθρωποι να εκτιμήσουν το προνόμιο αυτό, με πόση καθαρότητα, αγνότητα και αγιωσύνη θα ζούσαν και με πόση περιφρόνηση θα έβλεπαν τη δόξα αυτού του κόσμου, αν τη σύγκριναν με την εσωτερική τους δόξα, τη δόξα εκείνη που κανένα ανθρώπινο μάτι δεν μπορεί να διακρίνει.» (Βλέπε ίδιο μέρος, Τόμ. 12, κεφ. 2.)TΠ88 250.2

Ανάμεσα στους φοιτητές του Λεφέβρ, υπήρχαν ορισμένοι που άκουγαν με μεγάλη προσοχή τα λόγια του και που όταν η φωνή του δασκάλου θα σιγούσε, τους έμελλε να γνωστοποιήσουν οι ίδιοι την αλήθεια. Τέτοιος ένας ήταν ο Γουλλιέλμος Φαρέλ. Γόνος ευλαβικής οικογενείας και αναθρεμμένος να παραδέχεται τις διδασκαλίες της εκκλησίας με ακράδαντη πίστη, θα μπορούσε και αυτός μαζύ με τον απόστολο Παύλο να πεί γιά τον εαυτό του: « Κατά την ακριβεστάτην αίρεσιν της θρησκείας ημών έζησα Φαρισαίος.» (Πράξεις 26:5.) Αφοσιωμένος οπαδός του Ρωμαιοκαθολικισμού, φλέγονταν από ζήλο να εξοντώσει οποιονδήποτε θα τολμούσε να εναντιωθεί στην εκκλησία. «Έτριζα τα δόντια σαν εξαγριωμένο θηρίο,» έλεγε αργότερα αναφερόμενος σ’ αυτή την περίοδο της ζωής του, «όταν άκουγα κάποιον να εκφράζεται εναντίον του πάπα.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 2.) Ακούραστος πάντα λάτρης των αγίων, έκανε το γύρο των Παρισινών εκκλησιών μαζύ με το Λεφέβρ, προσκυνώντας και στολίζοντας τους βωμούς με αφιερώματα. Αλλά αυτές οι καθιερωμένες συνήθειες δεν του έφερναν τη γαλήνη της ψυχής. Η συναίσθηση της αμαρτίας, βαθειά ριζωμένη μέσα του, δεν μπορούσε να κατευνασθεί με καμία από αυτές τις καθημερινές συνήθειες. Σαν ουράνια φωνή αντήχησαν στα αυτιά του τα λόγια του Μεταρρυθμιστή: «Η σωτηρία είναι εκ χάριτος ...» «Ο Αθώος καταδικάζεται και ο ένοχος αθωώνεται.» « Μόνο ο σταυρός του Χριστού μπορεί να ανοίξει τις πύλες του ουρανού και να κλείσει τις πύλες του άδη.» (Ίδιο μέρος, Τόμ. 13, κεφ. 2.)TΠ88 250.3

Ο Φαρέλ δέχθηκε την αλήθεια με χαρά. Μία μεταστροφή σαν εκείνη του αποστόλου Παύλου, τον έκανε να στραφεί από τη δουλεία των παραδόσεων στην ελευθερία των παιδιών του Θεού. Έλεγε ότι μεταβλήθηκε «και αντί γιά τη σκληρή καρδιά του μανιασμένου θηρίου, έγινε ήπιος σαν το απαλό και άκακο αρνί με την καρδιά ολότελα αποτραβηγμένη από τον πάπα και δοσμένη στον Ιησού Χριστό.» (D’Aubigné, Τόμ. 12, κεφ. 3.)TΠ88 251.1

Ενώ ο Λεφέβρ εξακολουθούσε να μεταδίδει το φώς στον κύκλο των μαθητών του, Ο Φαρέλ—το ίδιο τώρα ζηλωτής του Χριστού όπως άλλοτε του πάπα—ανέλαβε να γνωστοποιήσει την αλήθεια δημοσία. Μία εκκλησιαστική προσωπικότητα, ο Βρισονέ, επίσκοπος της πόλης της Μώ, σε λίγο προσκολλήθηκε σ’ αυτούς. Άλλοι δεινοί καθηγητές περιωπής, ένωσαν τις προσπάθειές τους μαζύ τους γιά τη διάδοση του ευαγγελίου που έβρισκε απήχηση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, από τα σπίτια των χειροτεχνών και των αγροτών μέχρι τα ανάκτορα του βασιλιά. Η Μαργαρίτα της Ναβάρρας, αδελφή του Φραγκίσκου Α’, του τότε μονάρχη του θρόνου, ασπάσθηκε τη μεταρρυθμισμένη πίστη. Ο ίδιος ο βασιλιάς μαζύ με τη βασίλισσα μητέρα φαίνονταν ένα διάστημα να τη βλέπουν με ευμένεια. Με μεγάλες ελπίδες οι Μεταρρυθμιστές ατένιζαν το μέλλον οραματιζόμενοι μία Γαλλία κερδισμενη με το μέρος του ευαγγελίου.TΠ88 251.2

Οι ελπίδες τους όμως έμελλε να διαψευσθούν. Τους οπαδούς του Χριστού τους περίμεναν δοκιμασίες και διωγμοί. Αλλά αυτά ήταν ακόμη με την ευσπλαχνία του Θεού κρυμμένα από τα μάτια τους. Μεσολάβησε μία περίοδος ειρήνης ώστε να μπορέσουν να ανακτήσουν δυνάμεις γιά να αντιμετωπίσουν την επερχόμενη θύελλα και στο διάστημα εκείνο η Μεταρρύθμιση σημείωσε σημαντική πρόοδο. Ο επίσκοπος της Μώ εργάζονταν με ζήλο στην επισκοπή του διδάσκοντας κληρικούς και λαϊκούς. Μετατόπισε τους αμαθείς και ανέντιμους κληρικούς και τους αντικατέστησε με όσο το δυνατό μορφωμένα ευλαβικά άτομα. Ο επίσκοπος είχε τη βαθειά επιθυμία να τοποθετήσει το λόγο του Θεού στα χέρια του λαού και η επιθυμία του αυτή βρήκε σε λίγο την εκπλήρωσή της. Ο Λεφέβρ ανέλαβε τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Και την ίδια εποχή που η Γερμανική Γραφή του Λουθήρου έβγαινε από τα τυπογραφεία της Βυττεμβέργης, η Γαλλική Καινή Διαθήκη τυπώνονταν στη Μώ. Ο επίσκοπος δεν λογάριασε ούτε κόπους ούτε έξοδα προκειμένου να τη θέσει σε κυκλοφορία στις διάφορες ενορίες του και σε λίγο καιρό ο αγροτικός πληθυσμός της περιοχής της Μώ βρέθηκε με την Αγία Γραφή στην κατοχή του.TΠ88 252.1

Όπως οι αποκαμωμένοι οδοιπόροι χαιρετίζουν μάα πηγή με δροσερό νερό, έτσι οι ψυχές εκείνες δέχονταν το μήνυμα από τον ουρανό. Οι αγρότες στο χωράφι και οι τεχνίτες στο εργαστήρι αντιστάθμιζαν χαρούμενοι τον κάματο της ημέρας με τη συζήτηση γύρω από τα πολύτιμα θέματα της Γραφής. Τα βράδυα, αντί να καταφεύγουν στις ταβέρνες, συγκεντρώνονταν στα σπίτια πότε του ενός και πότε του άλλου, γιά να μελετήσουν το λόγο του Θεού, να προσευχηθούν και να υμνήσουν όλοι μαζύ το όνομά Του. Μία μεγάλη μεταβολή παρατηρήθηκε σε λίγο στις κοινότητες εκείνες. Αν και αγροτόκοσμος, προερχόμενος από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αμαθείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι, φανέρωναν όμως με τη ζωή τους τη μεταπλαστική, εξυγιαντική δύναμη της θεϊκής χάρης. Ταπεινοί, στοργικοί και αγνοί, αποτελούσαν έμπρακτη απόδειξη του τί μπορεί να κατορθώσει το ευαγγέλιο γιά όσους το δέχονται με καθαρή καρδιά.TΠ88 252.2

Το φώς που έλαμψε στη Μώ, έστελνε την ανταύγειά του σε μακρυνότερα μέρη. Καθημερινά ο αριθμός των προσηλύτων αύξανε. Η οργή των κληρικών αναχαιτίσθηκε γιά ένα διάστημα από το βασιλιά που περι φρονούσε τη στενοκέφαλη αδιαλλαξία των μοναχών. Αλλά οι παπιστές αρχηγοί τελικά υπερίσχυσαν και τότε στήθηκαν οι σκηνές των βασάνων. Ο επίσκοπος της Μώ, αναγκασμένος να διαλέξει ανάμεσα στη φωτιά του μαρτυρίου και στην αποκήρυξη της πίστης του, διάλεξε την ευκολότερη λύση. Παρά την πτώση του αρχηγού όμως, το ποίμνιό του έμενε απτόητο. Πολλοί έδωσαν τη μαρτυρία της πίστης τους μέσα από τις φλόγες. Πάνω από το βωμό του μαρτυρίου, οι ταπεινοί εκείνοι Χριστιανοί μιλούσαν με το θάρρος και την πιστότητά τους σε χιλιάδες ανθρώπους που στις ειρηνικές ημέρες δεν είχαν ποτέ ακούσει τη μαρτυρία τους.TΠ88 253.1

Αλλ’ αυτοί που είχαν την τόλμη να δώσουν την ομολογία τους γιά το Χριστό ανάμεσα από τα βασανιστήρια και τους χλευασμούς δεν ήταν μόνο οι φτωχοί και οι ταπεινοί. Μέσα στις φαντασμαγορικές αίθουσες των πύργων και των παλατιών, υπήρχαν ευγενικές ψυχές που εκτιμούσαν την αλήθεια περισσότερο από τα πλούτη, από την καταγωγή και απο αυτή ακόμη τη ζωή. Κάτω από τη βασιλική πανοπλία κρύβονταν ευγενέστερες και σταθερότερες καρδιές απο ότι κάτω από τα ιερατικά άμφια και την επισκοπική μίτρα. Ο Λουδοβίκος ντέ Μπερκέν ήταν ευγενικής καταγωγής, γενναίος ιππότης της αυλής, με βαθειά φιλομάθεια, με εξαιρετικά λεπτούς τρόπους και με άψογο χαρακτήρα. Κατά την περιγραφή ενός συγγραφέα, ήταν «πιστός τηρητής των παπικών διαταγμάτων, αφοσιωμένος θιασώτης της θείας λειτουργίας και των θρησκευτικών ομιλιών ... και επιστέγαζε όλες τις πολλαπλές αρετές του με μία βαθειά αποστροφή των Λουθηρανών διδαχών.» Αλλά όπως τόσοι άλλοι, προνοητικά οδηγήθηκε και αυτός στη Γραφή και με έκπληξή του ανακάλυψε μέσα σ’ αυτή «όχι τις διδαχές της Ρώμης, αλλά τις διδαχές του Λουθήρου.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 9.) Από τότε αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στο σκοπό του ευαγγελίου.TΠ88 253.2

«Ο πιό μορφωμένος αντιπροσωπευτικός τύπος της Γαλλικής αριστοκρατίας,» ευνοούμενος του βασιλιά, με τη μεγαλοφυΐα και τη ρητορική δεινότητα που τον διέκρινε, καθώς και με το ατρόμητο θάρρος, τον ηρωïκό του ζήλο και την επιρροή που ασκούσε στην αυλή, θεωρείτο από πολλούς ο μελλοντικός Μεταρρυθμιστής της χώρας του. Ο Θεόδωρος Μπεζά αναφέρει ότι « ο Μπερκέν θα μπορούσε να αποδειχθεί δεύτερος Λούθηρος, αν είχε βρεί στο πρόσωπο του Φραγκίσκου Α’ ένα δεύτερο εκλέκτορα.» «Είναι χειρότερος από το Λούθηρο,» φώναζαν οι παπιστές. (’Iδιο μέρος, Τόμ. 13, κεφ. 9.) Και πραγματικά περισσότερο τον φοβώταν οι Γάλλοι εκπρόσωποι της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Τον έκλεισαν στη φυλακή ως αιρετικό, αλλά ο βασιλιάς τον ελευθέρωσε. Χρόνια συνεχίζονταν ο αγώνας αυτός. Ταλαντευόμενος πότε με το μέρος της Ρώμης και πότε με της Μεταρρύθμισης, ο Φραγκίσκος Α’, ανάλογα με τις περιστάσεις, άλλοτε ανέχονταν και άλλοτε αναχαίτιζε τη θρησκευτική φρενίτιδα των μοναχών. Τρείς φορές είχε φυλακισθεί ο Μπερκέν από τις παπικές αρχές αλλά και τις τρείς του χορήγησε την ελευθερία ο μονάρχης που, γεμάτος θαυμασμό γιά τη μεγαλοφυΐα και το ήθος του χαρακτήρα του, αρνείτο να τον προσφέρει θύμα στην κακεντρέχεια της ιεραρχίας.TΠ88 254.1

Πολλές φορές είχε προειδοποιηθεί ο Μπερκέν γιά τους κινδύνους που τον απειλούσαν στη Γαλλία και του είχε επίσης υποδειχθεί να ακολουθήσει το παράδειγμα εκείνων που είχαν αναζητήσει την ασφάλεια στην αυτοεξορία. Ο δειλός και καιροσκόπος Έρασμος που παρά την έξοχη φιλομάθειά του στερείτο το ηθικό μεγαλείο που θεωρεί τη ζωή και τις τιμές υποδεέστερες από την αλήθεια, του έγραφε: « Ζήτησε να σε στείλουν πρεσβευτή σε κάποια ξένη χώρα. Πήγαινε, ταξίδεψε στη Γερμανία. Ξέρεις τον Βεδά και τους ομοίους του. Είναι μία χιλιοκέφαλη Λερναία ύδρα, φτύνοντας δηλητήριο σε κάθε μεριά. Το όνομα των εχθρών σου είναι λεγεών. Και αν ακόμη ο σκοπός σου ήταν ανώτερος από του Ιησού Χριστού, δεν θα σε άφηναν ελεύθερο μέχρι που να σε εξοντώσουν με τον ελεεινότερο τρόπο. Μη βασίζεσαι πολύ στην προστασία του βασιλιά. Και προπαντός πρόσεξε μη με εκθέσεις στα μέλη της θεολογικής σχολής.» (Τόμ. 13, κεφ. 9.)TΠ88 254.2

Αλλά όσο πολλαπλασιάζονταν οι κίνδυνοι, τόσο αύξανε ο ζήλος ταυ Μπερκέν. Αντί να υιοθετήσει την πολιτική και τις αυτοεξυπηρετικές συμβουλές του Εράσμου, εκείνος κατέφευγε σε τολμηρότερα ακόμη μέσα. Δεν περιορίσθηκε μόνο στην υπεράσπιση της αλήθειας, αλλά προχώρησε στην επίθεση κατά της πλάνης. Τις κατηγορίες ως αιρετικού τις οποίες οι Καθολικοί του εξακόντιζαν, τις έστρεφε εναντίον τους. Οι πιό δραστήριοι και. αμείλικτοι εχθροί του ήταν οι πολυμαθείς διδάκτορες και κληρικοί της θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης στο Παρίσι. Αυτό αντιπροσώπευε μία από τις ανώτατες εκκλησιαστικές αυθεντίες της πρωτεύουσας και ολόκληρου του κράτους. Από τα διδακτορικά συγγράμματα των λογίων εκείνων, ο Μπερκέν σταχυολόγησε δώδεκα προτάσεις τις οποίες δημόσια χαρακτήρισε ως «αντιβιβλικές και αιρετικές” και έκανε έκκληση στο βασιλιά να παραστεί σαν κριτής στη μεταξύ τους διένεξη.TΠ88 255.1

Ο μονάρχης πρόθυμος να φέρει σε αντιπαράσταση τη δύναμη και οξύτητα των δύο αντιθέτων πρωταθλητών και δράττοντας την ευκαιρία να ταπεινώσει την υπερηφάνεια των υπεροπτικών κληρικών, απαίτησε από τους Ρωμαιοκαθολικούς να αποδείξουν ότι έχουν δίκαιο μέσα από τη Γραφή. Εκείνοι όμως γνώριζαν καλά ότι το όπλο αυτό δεν μπορούσε να τους χρησιμεύσει σε τίποτε. Η φυλακή, τα βασανιστήρια και η φωτιά ήταν τα όπλα που ήξεραν να χρησιμοποιούν επιδεξιότερα. Αλλά τώρα οι όροι είχαν αντιστραφεί και έβλεπαν ότι ήταν έτοιμοι να πέσουν οι ίδιοι στο λάκκο όπου έλπιζαν να σπρώξουν τον Μπερκέν. Μέσα στην αμηχανία τους προσπαθούσαν να βρούν κάποιο τρόπο διαφυγής.TΠ88 255.2

«Ακριβώς τις μέρες εκείνες στη γωνιά ενός δρόμου ανακαλύφθηκε ένα ακρωτηριασμένο άγαλμα της Παναγίας.» Η πόλη θορυβήθηκε. Πλήθη κόσμου συνέρρεαν επί τόπου εκδηλώνοντας λύπη και αποτροπιασμό. Ο ίδιος ο βασιλιάς είχε βαθειά συγκινηθεί. Αυτή ήταν μία ευκαιρία που οι μοναχοί μπορούσαν να στρέψουν πρός όφελος τους και την εκμεταλλεύθηκαν χωρίς χρονοτριβή. «Αυτά είναι τα αποτελέσματα των διδασκαλιών του Μπερκέν,» φώναζαν. «Όλα είναι έτοιμα να καταρρεύσουν εξαιτίας της Λουθηρανής αυτής συνομωσίας: η θρησκεία, ο νόμος ακόμη και αυτός ο θρόνος.» (Ίδιο μέρος, Τόμ. 13, κεφ. 9.)TΠ88 256.1

Ο Μπερκέν συνελήφθηκε πάλι. Ο βασιλιάς αποσύρθηκε από το Παρίσι και οι μοναχοί αφέθηκαν ελεύθεροι να κάνουν όπως ήθελαν. Ο Μεταρρυθμιστής πέρασε από δίκη και καταδικάσθηκε σε θάνατο. Και γιά να μη τυχόν προλάβει και μεσολαβήσει πάλι ο βασιλιάς Φραγκίσκος να τον ελευθερώσει, η θανατική καταδίκη εκτελέσθηκε την ίδια κιόλα μέρα που είχε εκδοθεί. Το μεσημέρι οδήγησαν τον κατάδικο στον τόπο της εκτέλεσης. Ένα τεράστιο πλήθος είχε συγκεντρωθεί γιά να παρακολουθήσει το γεγονός. Πολλοί διαπίστωναν με έκπληξη και τρόμο ότι το θύμα είχε σταχυολογηθεί από μία από τις γενναιότερες και ενδοξότερες οικογένειες της Γαλλίας. Κατάπληξη, αποτροπιασμός, καταφρόνια και μίσος είχαν ζωγραφισθεί στα πρόσωπα της ανθρωποθάλασσας εκείνης. Μόνο ένα πρόσωπο έμενε εντελώς ατάραχο. Οι σκέψεις του μάρτυρα βρίσκονταν πολύ μακρυά από τη σκηνή εκείνη του αναβρασμού. Το μόνο που έβλεπε μπροστά του ήταν η παρουσία του Κυρίου του.TΠ88 256.2

Δεν τον έμελλε ούτε γιά το πανάθλιο κάρρο που τον έσερνε, ούτε γιά τις αγριωπές φυσιογνωμίες των διωκτών του, ούτε γιά το φρικτό θάνατο που τον περίμενε. Εκείνος ο οποίος «ζή αν και έγινε νεκρός, όστις είναι ζών εις τους αιώνας και έχει τα κλειδία του θανάτου και του άδου,” έστεκε στο πλευρό του. Το παρουσιαστικό του Μπερκέν έλαμπε από το φώς και την ειρήνη του ουρανού. Είχε ντυθεί με τα καλύτερά του ρούχα. « Φορούσε βελούδινο μανδύα, σατέν δαμασκηνό γιλέκο, και μεταξωτές κάλτσες.» (D’Aubigné, History of the Reformation in Europe in the time of Calvin, Τόμ. 2, κεφ. 16.) Έμελλε να δώσει τη μαρτυρία της πίστης του μπροστά στο Βασιλέα των βασιλέων και ολόκληρου του σύμπαντος και κανένα ίχνος πένθους δεν έπρεπε να σκιάσει τη χαρά του.TΠ88 256.3

Καθώς η συνοδεία προχωρούσε αργά ανάμεσα στους κοσμοβριθείς δρόμους, οι άνθρωποι παραξενεύονταν που έβλεπαν την ανέφελη ηρεμία και τη χαρά του θριάμβου να αντανακλώνται στο βλέμμα και στη στάση του. «Μοιάζει,” έλεγαν, «σα να βρίσκεται καθισμένος σε ναό και συλλογίζεται τα θεία.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 9.)TΠ88 257.1

Απο τον πάσαλο του μαρτυρίου του ο Μπερκέν επεχείρησε να απευθύνει μερικά λόγια στο λαό. Αλλά οι μοναχοί, φοβούμενοι γιά τα αποτελέσματα, άρχισαν να φωνασκούν και οι στρατιώτες τους μιμήθηκαν και αυτοί με τις κλαγγές των όπλων τους, ώστε η φωνή του μάρτυρα πνίγηκε μέσα στον ορυμαγδό. Έτσι το 1529 η ανώτατη φιλολογική και εκκλησιαστική αυθεντία του καλλιεργημένου Παρισιού (η Σορβόννη) «έδινε στην Κομμούνα του Παρισιού του 1793 το ποταπό παράδειγμα να καταπνίγει στη λαιμητόμο τις απαραβίαστες τελευταίες λέξεις των μελλοθανάτων.» (Ίδιο μέρος, Τόμ. 13, κεφ. 9.)TΠ88 257.2

Αφού ο Μπερκέν στραγγαλίσθηκε, το σώμα του καταναλώθηκε μετά από τις φλόγες. Η είδηση του θανάτου του προκάλεσε βαθειά λύπη στους φίλους του της Μεταρρύθμισης απ’ άκρη σ’ άκρη της Γαλλίας. Το παράδειγμά του όμως δεν πήγε χαμένο. « Κι εμείς είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσομε το θάνατο με χαρά στρέφοντας τα βλέμματα στη μέλλουσα ζωή,» έλεγαν οι μάρτυρες της αλήθειας. (D’Aubigné, ίδιος Τόμ. 2, κεφ. 16.)TΠ88 257.3

Όταν γίνονταν οι διωγμοί στη Μώ, είχε απαγορευθεί στους κήρυκες της μεταρρυθμισμένης πίστης να κηρύττουν και τότε εκείνοι έφυγαν σε άλλα μέρη. Ύστερα από λίγο διάστημα ο Λεφέβρ έπαιρνε το δρόμο γιά τη Γερμανία, ενώ ο Φαρέλ επέστρεφε στη γενέτειρά του, στο Ντοφινέ της Ανατολικής Γαλλίας, γιά να μεταδώσει το φώς εκεί όπου είχε περάσει την παιδική του ηλικία. Ήδη είχαν μαθευθεί τα γεγονότα της Μώ, και η αλήθεια που εκείνος με ατρόμητο ζήλο τους δίδασκε, έβρισκε πρόθυμους ακροατές. Αλλά σύντομα οι αρχές ξεσηκώθηκαν γιά να τον αναγκάσουν να σιγήσει και τον εκτόπισαν από την πόλη. Επειδή δεν μπορούσε περισσότερο να εργασθεί φανερά, διέρχονταν από τις πεδιάδες και τα χωριά διδάσκοντας στα σπίτια των ιδιωτών και σε απομονωμένους αγρούς, και ζητώντας καταφύγιο στα δάση και στις σπηλιές των βράχων που του ήταν γνώριμες από τα παιδικά του χρόνια. Ο Θεός τον προετοίμαζε γιά μεγαλύτερες δοκιμασίες. «Δεν μου έλειψαν οι σταυροί, οι διωγμοί και οι σατανικές μηχανορραφίες γιά τις οποίες είχα προειδοποιηθεί,” έλεγε αργότερα, «και μάλιστα όλα αυτά είναι πολύ βαρύτερα από ότι θα μπορούσα να σηκώσω μόνος μου. Αλλά ο Πατέρας μου είναι ο Θεός. Αυτός μου έδωσε και πάντα θα μου δίνει τη δύναμη που χρειάζομαι.» (Βλέπε ίδιο μέρος, Τόμ. 12, Κεφ. 9.)TΠ88 257.4

Όπως γίνονταν στους αποστολικούς χρόνους, οι διωγμοί «συνέτρεξαν μάλλον εις πρόοδον του ευαγγελίου.» (Φιλιππησιόυς 1:12.) Διωγμένοι από το Παρίσι και τη Μώ, οι πιστοί «διασπαρέντες διήλθον, ευαγγελιζόμενοι τον λόγον.» (Πράξεις 8:4.) Και μ’ αυτό τον τρόπο το φώς εισέδυσε σε πολλές απόκεντρες περιοχές της Γαλλίας.TΠ88 258.1

Ο Θεός εξακολουθούσε να προετοιμάζει εργάτες γιά την εξάπλωση του έργου Του. Σ’ ένα Παρισινό σχολείο φοιτούσε ένας συνεσταλμένος, στοχαστικός νέος ο οποίος ήδη εκδήλωνε πνευματική δυναμικότητα και οξύνοια και του οποίου η άμεμπτη ζωή δεν έκανε λιγότερη εντύπωση από τη διανοητική του ζέση και τη θρησκευτική του αφοσίωση. Η ιδιοφυḯα του και η επίδοσή του κατέστησαν το νεαρό αυτόν, Ιωάννη Καλβίνο, το καμάρι του κολλεγίου του και με κρυφή χαρά οι ανώτεροί του απέβλεπαν σ’ αυτόν σαν ένα από τους ικανότερους και ενδοξότερους μελλοντικούς υπερασπιστές της εκκλησίας. Αλλά μία ακτίνα θεϊκού φωτός διαπέρασε κάποτε τα πυκνά εκείνα τείχη του ορθολογισμού και της προκατάληψης πίσω από τα οποία είχε κλεισθεί ο Καλβίνος. Έφριττε όταν άκουγε γιά τις νεωτεριστικές διδασκαλίες και δεν αμφέβαλλε διόλου ότι τους αιρετικούς τους άξιζαν οι φωτιές όπου τους πέταγαν. Και όμως, εντελώς άθελά του, ήρθε αντιμέτωπος πρόσωπο προς πρόσωπο με την αίρεση και βρέθηκε αναγκασμένος να αναμετρήσει τη δύναμη της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας στον αγώνα της κατά των προτεσταντικών διδασκαλιών.TΠ88 258.2

Στο Παρίσι βρίσκονταν ένας εξάδελφος του Καλβίνoυ που είχε προσχωρήσει στους Μεταρρυθμιστές. Οι δύο νεαροί συγγενείς συναντώνταν συχνά και συζητούσαν γιά τα σοβαρά ζητήματα που ταρασσαν τη Χριστιανωσύνη. «Δεν υπάρχουν παρά δύο μόνο κατηγορίες θρησκειών στον κόσμο,» έλεγε ο Ολιβετάν, ο Προτεστάντης. «Στη μία κατηγορία ανήκουν οι θρησκείες που έχουν επινοηθεί από τους ανθρώπους • οι θρησκείες που διδάσκουν ότι ο άνθρωπος σώζεται με τις διάφορες ιεροτελεστίες και με τα καλά του έργα. Στην άλλη τάξη ανήκει η μοναδική θρησκεία που αποκαλύπτεται στην Αγία Γραφή και που διδάσκει τον άνθρωπο να αναζητήσει τη σωτηρία του αποκλειστικά και μόνο στη δωρεάν χάρη του Θεού.»TΠ88 259.1

«Δεν θέλω να ξέρω τίποτε από τις νεοφώτιστες διδασκαλίες σου,» διαμαρτυρήθηκε ο Καλβίνος «μήπως νομίζεις ότι έζησα όλη μου τη ζωή μέσα στην πλάνη;» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 7.)TΠ88 259.2

Ιδέες όμως ανεβοκατέβαιναν στο μυαλό του που δεν μπορούσε να τις διώξει όσο και αν το ήθελε. Όταν βρίσκονταν μόνος του στο δωμάτιό του, άρχιζε να συλλογίζεται τα λόγια του εξαδέλφου του. Το βάρος της αμαρτίας τον πίεζε πολύ. Φαντάζονταν τον εαυτό του χωρίς μεσολαβητή στην παρουσία ενός πανάγιου και δίκαιου Κριτή. Η μεσιτεία των αγίων, τα καλά έργα, οι ιεροτελεστίες, όλα αυτά ήταν ανίκανα να τον λυτρώσουν από την αμαρτία. Δεν έβλεπε μπροστά του παρά το σκοτάδι μιάς αιώνιας απόγνωσης. Μάταια οι εκκλησιαστικοί διδάκτορες προσπαθούσαν να απαλύνουν τον πόνο του. Μάταια ζητούσε να βρεί ανακούφιση στην εξομολόγηση και στους κανόνες της μετάνοιας. Τίποτε δεν μπορούσε να φέρει τη συμφιλίωση της ψυχής με το Θεό.TΠ88 259.3

Ενώ ακόμη αγωνίζονταν με τον εαυτό του δίχως αποτέλεσμα, έτυχε μία μέρα, περνώντας από μία δημόσια πλατεία, να παρακολουθήσει το κάψιμο ενός αιρετικού κατάδικου. Η γαληνεμένη έκφραση του μάρτυρα, τον γέμισε με θαυμασμό. Μέσα στα βασανιστήρια του τρομερού εκείνου θανάτου και κάτω από τον τρομακτικότερο ακόμη αφορισμό της εκκλησίας, διατηρούσε μία τέτοια πίστη και ένα τέτοιο θάρρος που ο νεαρός φοιτητής σύγκρινε θλιβερά με τη δική του σύγχυση, παρόλο που αυτός ζούσε υπακούοντας κατά πάντα στην εκκλησία. Ήξερε ότι οι αιρετικοί στήριζαν την πίστη τους στη Γραφή. Απεφάσισε λοιπόν να τη μελετήσει γιά να ανακαλύψει, αν ήταν δυνατό το μυστικό της χαράς τους.TΠ88 259.4

Στη Βίβλο ο Καλβίνος βρήκε το Χριστό. «Ώ, Πατέρα μου,» αναφώνησε, « η θυσία Του κατέναυσε την οργή Σου. Το αίμα Του έπλυνε τη ρυπαρότητά μου. Ο σταυρός Του σήκωσε την κατάρα μου. Ο θάνατός Του με εξιλέωσε. Πολλά ανόητα και άχρηστα πράγματα σοφισθήκαμε γιά τον εαυτό μας. Σύ όμως παρουσίασες σαν δάδα το λόγο Σου μπροστά μου και έγγιξες την καρδιά μου ώστε να αποστραφώ κάθε άλλη αξία εκτός από την αξία του Ιησού.» (Martyn, Τόμ. 3, κεφ. 13)TΠ88 260.1

Ο Καλβίνος είχε σπουδάσει στον ιερατικό κλάδο. Όταν δεν ήταν παρά δώδεκα μόνο ετών, είχε διορισθεί εφημέριος μιάς μικρής εκκλησίας και σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς κανόνες, το κεφάλι του είχε ξυρισθεί από τον επίσκοπο. Δεν είχε ακόμη επίσημα καθιερωθεί, ούτε εκτελούσε τα καθήκοντα του ιερέα, αλλά θεωρείτο μέλος του ιερατείου, διατηρώντας τον τίτλο του και παίρνοντας το μισθό του που είχε ρυθμισθεί μ’ αυτή την προοπτική.TΠ88 260.2

Αναγνωρίζοντας τώρα ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ιερέας, στράφηκε γιά ένα διάστημα στα νομικά, αλλά τελικά εγγατέλειψε τον τομέα αυτόν γιά να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο ευαγγέλιο. Δίσταζε όμως να γίνει δημόσιος κήρυκας του ευαγγελίου. Εκτός από τη φυσική συστολή του, τον πίεζε ακόμη το βάρος της ευθύνης του λειτουργήματος και επιθυμούσε να προκαταρτισθεί καλύτερα, εμβαθύνοντας περισσότερο στη μελέτη. Αλλ’ οι επίμονες παρακινήσεις των φίλων του κέρδισαν στο τέλος τη συγκατάνευσή του. «Είναι θαυμάσιο,” έλεγε, «γιά κάποιον που προέρχεται από τόσο ταπεινή καταγωγή να μπορεί να φθάσει σ’ ένα τέτοιο υψηλό αξίωμα.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 9.)TΠ88 260.3

Ήσυχα ο Καλβίνος άρχισε το έργο του και τα λόγια του έμοιαζαν με τη δροσιά που πέφτει και φρεσκάρει τη γή. Είχε εγκαταλείπει το Παρίσι και είχε εγκατασταθεί σε μία επαρχιακή πόλη που τελούσε κάτω από την προστασία της πριγκήπισσας Μαργαρίτας της Ναβάρρας. Φίλη του ευαγγελίου, η πριγκήπισσα πρόσφερε την προστασία της σε όσους το ασπάζονταν. Ο Καλβίνος ήταν ακόμη πολύ νέος με απαλούς, απροσποίητους τρόπους. Άρχισε να εργάζεται πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι όπου, περιστοιχισμένος από τα μέλη της οικογενείας, τους διάβαζε τη Γραφή και τους παρουσίαζε τις ψυχοσωτήριες αλήθειες. Όσοι άκουγαν το μήνυμα, μετέδιδαν τις αγαθές αγγελίες και σε άλλους, ώστε σε λίγο ο ευαγγελιστής ξεπέρασε τα όρια της πόλης και επεκτάθηκε στα περίχωρα. Παντού όπου πήγαινε έβρισκε τις πόρτες ανοιχτές, τόσο στα αρχοντόσπιτα όσο και στα φτωχοκάλυβα και προχωρούσε θέτοντας τις βάσεις των εκκλησιών οι οποίες έμελλαν να σμιλεύσουν ατρόμητους μάρτυρες της αλήθειας.TΠ88 261.1

Λίγους μήνες αργότερα επέστρεφε στο Παρίσι όπου ένας πρωτοφανής σάλος κυριαρχούσε στους κύκλους των λογίων και εγγραμμάτων. Η μελέτη των αρχαίων γλωσσών είχε οδηγήσει τους ανθρώπους στην Αγία Γραφή. Πολλοί, των οποίων η καρδιά δεν είχε αγγιχθεί από τη μεταπλαστική ιδιότητά της, ήταν πρόθυμοι να εμπλακούν σε ζωηρές διαλογικές συζητήσεις, ακόμη και διαπληκτισμούς με τους πρόμαχους της Ρωμαιοκαθολικής θρησκείας. Ο Καλβίνος όμως, αν και έμπειρος αγωνιστής στο στίβο της θεολογικής διαμάχης, είχε μία σπουδαιότερη αποστολή να εκπληρώσει απ’ ότι οι θορυβώδεις εκείνοι εκπαιδευτικοί. Τα πνεύματα των ανθρώπων είχαν εξαφθεί και τώρα ήταν καιρός κατάλληλος να τους παρουσιάσει την αλήθεια. Ενώ στις πανεπιστημιακές αίθουσες αντηχούσαν οι διαξιφισμοί των θεολογικών διενέξεων, ο Καλβίνος πήγαινε από σπίτι σε σπίτι, ερμηνεύοντας τη Βίβλο στους ανθρώπους και μιλώντας μόνο γιά το Χριστό, «και τούτον εσταυρωμένον.»TΠ88 261.2

Η Θεία Πρόνοια καλούσε γιά άλλη μία φορά το Παρίσι να δεχθεί το ευαγγέλιο. Οι εκκλήσεις του Λεφέβρ και του Φαρέλ είχαν απορριφθεί. Αλλά η αγγελία έμελλε να αντηχήσει και πάλι ανάμεσα σε όλα τα κοινωνικά στρώματα της κολοσσιαίας γαλλικής πρωτεύουσας. Κάτω από την πίεση των πολιτικών ζυμώσεων, ο βασιλιάς δεν είχε ακόμη επίσημα ταχθεί με το μέρος της Ρώμης και εναντίον της Μεταρρύθμισης. Τρέφοντας πάντα την ελπίδα ότι η Διαμαρτύρηση θα θριάμβευε μιά μέρα στη Γαλλία, η Μαργαρίτα επιθυμούσε να γνωστοποιηθεί η μεταρρυθμισμένη θρησκεία στο Παρίσι. Ενώ ο βασιλιάς απουσίαζε, η πριγκήπισσα διέταξε ένα διαμαρτυρόμενο ιεροκήρυκα να κηρύξει στις εκκλησίες της πρωτεύουσας. Όταν αυτό απαγορεύθηκε από τους παπικούς, η πριγκήπισσα άνοιξε διάπλατα τις πόρτες του παλατιού. Ένα διαμέρισμα είχε μετατραπεί σε παρεκκλήσι και η είδηση είχε κοινοποιηθεί ότι κάθε μέρα σε μία ορισμένη ώρα θα γίνονταν ιδιαίτερο κήρυγμα του ευαγγελίου και ο λαός προσκαλείτο να παρεβρεθεί άσχετα σε ποιά τάξη και σειρά ανήκε. Πλήθη συνέρρεαν στα κηρύγματα αυτά. Όχι μόνο μέσα στην εκκλησία, αλλά και στους προθαλάμους συνωστίζονταν ο κόσμος. Μέλη της αριστοκρατίας, πολιτικοί, νομικοί, εμπορευόμενοι και βιοτέχνες, κατά χιλιάδες συγκεντρώνονταν εκεί καθημερινά. Ο βασιλιάς όχι μόνο δεν απαγόρευσε τις συγκεντρώσεις, αλλά έδωσε διαταγή να ανοιχθούν επίσης δύο Παρισινές εκκλησίες. Ποτέ μέχρι τότε η πόλη δεν είχε συγκινηθεί σ’ αυτό το σημείο από το λόγο του Θεού. Το πνεύμα της ζωής, κατεβαίνοντας από τον ουρανό φαίνονταν να προδιαθέτει τις καρδιές των ανθρώπων. Η εγκράτεια, η αγνότητα, η τάξη και η φιλοπονία διαδέχονταν το μεθύσι, την ακολασία, την ακαταστασία και την οκνηρία.TΠ88 261.3

Αλλά και η ιεραρχία δεν έμεινε άπραγη. Επειδή ο βασιλιάς αρνείτο ακόμη να απαγορεύσει τα κηρύγματα, αυτοί στράφηκαν τότε στο λαό. Δεν φείσθηκαν κανένα μέσο προκειμένου να διεγείρουν το φόβο, την προκατάληψη και το φανατισμό του άμαθου και θρησκόληπτου όχλου. Δηλώνοντας τυφλή υπακοή στους ψευτοδασκάλους του, το Παρίσι, όπως άλλοτε και η Ιερουσαλήμ «δεν εγνώρισε τον καιρόν της επισκέψεώς του, ούτε τα πρός ειρήνην του γενόμενα.» Δύο ολόκληρα χρόνια ο λόγος του Θεού κηρύττονταν στην πρωτεύουσα. Αλλ’ αν και δεν ήταν λίγοι εκείνοι που δέχθηκαν το ευαγγέλιο, η μεγάλη πλειoψηφία όμως το απέρριψε. Ο Φραγκίσκος Α’ είχε τηρήσει στάση φαινομενικής διαλλακτικότητας, ορμώμενος μόνο από πολιτικά ελατήρια. Τώρα οι παπιστές κατόρθωσαν να ανακτήσουν την υπεροχή. Οι εκκλησίες ξανάκλεισαν και οι μαρτυρικοί βωμοί ξαναστήθηκαν.TΠ88 262.1

Ο Καλβίνος βρίσκονταν ακόμη στο Παρίσι όπου εξακολουθούσε να καταρτίζεται γιά το μελλοντικό του έργο καταγινόμενος με τη μελέτη, την περισυλλογή και την προσευχή, εξακολουθώντας να μεταδίδει το φώς. Δεν άργησε όμως να ενοχοποιηθεί και οι αρχές αποφάσισαν να τον στείλουν στη φωτιά. Θεωρώντας τον εαυτό του ασφαλή μέσα στην απομόνωσή του, δεν σκέπτονταν καθόλου τον κίνδυνο, όταν μερικοί φίλοι του τρέχοντας έφθασαν στο δωμάτιό του με την είδηση ότι οι αστυνομικοί έρχονταν να τον συλλάβουν. Την ίδια στιγμή δυνατά κτυπήματα ακούσθηκαν στην εξώπορτα. Δεν είχαν λεπτό γιά χάσιμο. Μερικοί φίλοι καθυστερούσαν τους αστυνομικούς στην πόρτα, ενώ άλλοι βοηθούσαν το Μεταρρυθμιστή να κατεβεί από το παράθυρο. Κατευθύνθηκε γρήγορα πρός τα πρωτευουσιανά προάστεια, όπου κατέφυγε στην καλύβα ενός αγρότη, οπαδού της Διαμαρτύρησης. Εκεί μεταμφιέσθηκε φορώντας τα ρούχα του αγρότη φίλου του, και παίρνοντας ένα τσαπί στον ώμο, συνέχισε την πορεία ταυ. Ταξιδεύοντας πρός το νότο, βρήκε και πάλι άσυλο στις κτήσεις της Μαργαρίτας. (Βλέπε D’Aubigné, ίδιο έργο, Τόμ. 2, κεφ. 30.)TΠ88 263.1

Εκεί πέρασε μερικούς μήνες απολαμβάνοντας την προστασία ισχυρών φίλων του και περνώντας τον καιρό του όπως πρώτα με τη μελέτη. Η καρδιά του όμως κατέχονταν από την επιθυμία να γνωστοποιήσει το ευαγγέλιο στην υπόλοιπη Γαλλία και δεν μπορούσε να μείνει γιά πολύ αδρανής. Μόλις κόπασε κάπως η θύελλα, ζήτησε καινούργιο πεδίο δράσης στην πόλη του Πουατιέ, έδρα Πανεπιστημιακή, όπου η νέα διδαχή είχε ήδη γίνει ευνοϊκά αποδεκτή. Άνθρωποι κάθε κοινωνικής τάξης άκουαν με χαρά το ευαγγέλιο. Δεν έκανε δημόσια κηρύγματα, αλλά πότε στην κατοικία του ειρηνοδίκη, πότε στο δικό του σπίτι και πότε στο δημόσιο πάρκο, ο Καλβίνος εξέθετε τα λόγια της αιώνιας ζωής σε όλους όσοι είχαν διάθεση να τα ακούσουν. ‘Υστερα από ένα διάστημα, βλέποντας ότι το ακροατήριο πύκνωνε, έκρινε ασφαλέστερο να συναθροίζονται έξω από την πόλη. Μία σπηλιά κοντά σ’ ένα βαθύ, κατακόρυφο γκρεμό, όπου δένδρα και προεξέχοντα βράχια την προστάτευαν ακόμη καλύτερα, αποφασίσθηκε να χρησιμεύσει σαν τόπος συναθροίσεων. Οι άνθρωποι κατέφθαναν σε μικρές ομάδες, βγαίνοντας από την πόλη από διαφορετικούς δρόμους. Σ’ αυτό το απομονωμένο μέρος γίνονταν η ανάγνωση και η ερμηνεία της Γραφής. Σ’ αυτό το μέρος οι Διαμαρτυρόμενοι της Γαλλίας γιόρτασαν γιά πρώτη φορά την τελετή της Θείας Κοινωνίας. Και απ’ αυτή τη μικρή εκκλησία βγήκαν να κηρύξουν αρκετοί πιστοί ευαγγελιστές.TΠ88 263.2

Άλλη μία φορά ο Καλβίνος επέστρεψε στο Παρίσι. Δέν μπορούσε ούτε καν να φαντασθεί ότι η Γαλλία σαν έθνος θα απέρριπτε τη Μεταρρύθμιση. Βρήκε όμως όλες σχεδόν τις πόρτες γιά εργασία κλειστές. Να κηρύξει το ευαγγέλιο ήταν το ίδιο σα να πήγαινε κατευθείαν να καεί ζωντανός και τελικά αποφάσισε να φύγει στη Γερμανία. Μόλις βγήκε από τα γαλλικά σύνορα, ξέσπασε μία τέτοια σφοδρή επίθεση κατά των Διαμαρτυρομένων που, αν είχε μείνει εκεί, ασφαλώς θα είχε συμπεριληφθεί στη γενική καταστροφή.TΠ88 264.1

Η αφορμή δόθηκε όταν οι Γάλλοι Μεταρρυθμιστές, ανυπομονώντας να ιδούν τη χώρα τους να συμβαδίζει με τη Γερμανία και την Ελβετία, απεφάσισαν να καταφέρουν ένα σθεναρό πλήγμα κατά των Ρωμαϊκών προκαταλήψεων που να ξυπνήσει ολόκληρο το έθνος. Ανήρτησαν τότε πινακίδες με συνθήματα κατά της λειτουργίας απ’ άκρη σ’ άκρη της Γαλλίας. Αντί να βοηθήσει τη Μεταρρύθμιση, η κακόγουστη αυτή εκδήλωση θρησκευτικού ζήλου προξένησε την καταστροφή όχι μόνο των προπαγανδιστών της αλλά και των φίλων της μεταρρυθμισμένης θρησκείας σε ολόκληρη τη χώρα. Πρόσφερε στους Ρωμαιοκαθολικούς εκείνο ακριβώς που επιθυμούσαν από πολύν καιρό: μία αφορμή γιά να απαιτήσουν την ολοσχερή εξόντωση των αιρετικών σαν επικινδύνων ταραξιών ως πρός τη σταθερότητα του θρόνου και την ειρήνη του έθνους.TΠ88 264.2

Ένα αόρατο χέρι—χέρι αδιάκριτου φίλου ή πανούργου εχθρού, το μυστήριο δεν εξιχνιάσθηκε ποτέ—κρέμασε μία από τις πινακίδες αυτές έξω από την πόρτα των ιδιαιτέρων διαμερισμάτων του βασιλιά. Ο μονάρχης τρομοκρατήθηκε. Παμπάλαιες προλήψεις που τις είχαν σεβασθεί ολόκληρες γενεές καυτηριάζονταν στο χαρτί αυτό από ένα αδυσώπητο χέρι. Και η πρωτοφανής θρασύτητα να φέρουν τις καταπληκτικές εκείνες εκφράσεις μέχρι τη βασιλική παρουσία, προκάλεσε την οργή του βασιλιά. Μέσα στη σαστιμάρα του, ο Φραγκίσκος στέκονταν τρέμοντας σύγκορμος γιά μερικά λεπτά χωρίς να προφέρει λέξη. Κατόπιν άφησε να ξεσπάσει ο θυμός του με τα τρομερά αυτά λόγια: «Να συλληφθούν χωρίς καμία απολύτως διάκριση όλοι οι ύποπτοι της Λουθαίρεσης. Θα τους εξοντώσω όλους δια μιάς.» (Βλέπε ίδιο μέρος, Τόμ. 4, κεφ. 10.) Ο κύβος είχε ριχθεί. Ο βασιλιάς τάσσονταν τώρα ανεπιφύλακτα με το μέρος της Ρώμης.TΠ88 265.1

Άμεσα μέτρα λήφθηκαν γιά τη σύλληψη όλων των Λουθηρανών στο Παρίσι. Ένας φτωχός βιοτέχνης, οπαδός της μεταρρυθμισμένης θρησκείας, που συνήθιζε να ειδοποιεί τους πιστούς γιά τις μυστικές συγκεντρώσεις τους, συνελήφθηκε. Με την απειλή ότι θα τον παρέδιδαν αμέσως στις φλόγες, τον διέταξαν να οδηγήσει τον παπικό απεσταλμένο σε κάθε προτεσταντικό σπίτι της πρωτεύουσας. Στην αρχή η απαίσια αυτή πρόταση τον έκαμε να τρέμει από αποτροπιασμό. Τελικά όμως ο φόβος της φωτιάς υπερίσχυσε και συγκατατέθηκε να γίνει ο προδότης των αδελφών του. Προηγούμενος από τον ξεναγό, περιστοιχισμένος από ένα πλήθος κληρικών, νεωκόρων, καλογήρων και στρατιωτικών, ο αστυνομικός της ανακτορικής φρουράς Μορέν, βάδιζε στους δρόμους της πόλης σιωπηλά και με βήμα αργό πλάϊ στον προδότη. Φαινομενικά η λιτανεία είχε οργανωθεί σαν μία εκδήλωση τιμής, υπέρ του «ιερού μυστηρίου,» μιά πράξη εξευμενισμού γιά την προσβολή κατά της θείας λειτουργίας από μέρους των αποδοκιμαστών. Κάτω όμως από τη φαντασμαγορική αυτή παρέλαση κρύβονταν ένας θανάσιμος σκοπός. Κάθε φορά που έφθαναν μπροστά στο σπίτι ενός Λουθηρανού, ο προδότης δίχως να προφέρει λέξη έκανε ένα ορισμένο σύνθημα. Η λιτανεία σταματούσε, το σπίτι παραβιάζονταν, η οικογένεια συλλαμβάνονταν και αλυσοδένονταν και η μακάβρια πομπή προχωρούσε σε αναζήτηση νέων θυμάτων. «Δεν εξαίρεσαν κανένα σπίτι, ούτε μικρό ούτε μεγάλο ούτε ακόμη αυτές τις σχολές του Πανεπιστημίου του Παρισιού ... Ο Μορέν έκανε όλη την πόλη να τρέμει ... Βασίλευε η τρομοκρατία.» (Ίδιο μέρος, Τόμ. 4, κεφ. 10.)TΠ88 265.2

Τα θύματα θανατώνονταν με αφάνταστη αγριότητα. Η διαταγή είχε δοθεί να χαμηλώνουν επίτηδες τη φωτιά γιά να παρατείνουν την αγωνία του θανάτου. Αλλά εκείνοι πέθαιναν σαν νικητές. Η καρτερικότητά τους ήταν ακλόνητη, η γαλήνη τους ατάραχη. Οι βασανιστές τους, ανήμποροι να λυγίσουν την ακατάβλητη σταθερότητά τους, ένοιωθαν ηττημένοι. «Τα ικριώματα είχαν στηθεί σε όλες τις συνοικίες του Παρισιού και τα θύματα καίγονταν γιά πολλές μέρες συνέχεια. Ο σκοπός ήταν να επεκτείνουν την τρομοκρατία της αίρεσης με το να επεκτείνουν τις εκτελέσεις. Στο τέλος όμως μάλλον το ευαγγέλιο βγήκε κερδισμένο. Ολόκληρο το Παρίσι μπόρεσε να διαπιστώσει τι είδους ανθρώπους δημιουργούσαν οι καινούργιες διδαχές. Κανένας άμβωνας δεν μπορούσε να μιλήσει πιό εύγλωττα από ότι ο σωρός της μαρτυρικής φωτιάς. Η γαλήνη και η χαρά που αντανακλούσε στα πρόσωπα των ανθρώπων αυτών καθώς πήγαιναν ... στον τόπο της εκτέλεσης, ο απαράμιλλος ηρωïσμός τους όταν τους έζωναν από παντού οι φλόγες, η γενναιόψυχη ανεξικακία τους έναντι των δημίων τους, είχαν μεταβάλει, όχι σε λίγες περιπτώσεις, το θυμό σε οίκτο και το μίσος σε αγάπη και συνηγορούσαν με ακαταμάχητη ευγλωττία υπέρ του ευαγγελίου.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 20.)TΠ88 266.1

Προκειμένου να διατηρήσουν την αγριότητα του λαϊκού παροξυσμού στο αποκορύφωμά της, οι κληρικοί διέδιδαν τις φρικτότερες συκοφαντίες εναντίον των Διαμαρτυρομένων. Τους ενοχοποιούσαν ότι σκευωρούσαν να σφάξουν τους Καθολικούς, να ανατρέψουν την κυβέρνηση και να δολοφονήσουν το βασιλιά. Δεν υπήρχε ούτε η παραμικρή απόδειξη γιά την ευστάθεια των κατηγοριών αυτών. Και όμως οι μακάβριες εκείνες προφητείες επρόκειτο να εκπληρωθούν. Αλλά κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες και γιά εντελώς διαφορετικούς λόγους. Οι ωμότητες που διαπράχθηκαν από τους Καθολικούς κατά των αθώων Προτεσταντών κατέληξαν σε μία τέτοια δίκαια ανταπόδοση που, ύστερα από μερικούς αιώνες, προκάλεσαν ακριβώς τον ίδιο όλεθρο τον οποίο αυτοί είχαν προφητεύσει σχετικά με το βασιλιά, με το κράτος του και με τους υπηκόους του. Με τη διαφορά ότι τον όλεθρο τον προκάλεσαν οι άθεοι και οι ίδιοι οι παπιστές. Όλες αυτές οι τριπλές συμφορές που θα νέμονταν η Γαλλία τριακόσια χρόνια αργότερα, δεν θα οφείλονταν στην εγκαθίδρυση, αλλά στην εκρίζωση του Προτεσταντισμού.TΠ88 266.2

Δυσπιστία, καχυποψία και τρομοκρατία βασίλευαν τώρα σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Μέσα στη γενική σύγχυση δεν πέρασε απαρατήρητο το γεγονός ότι οι Λουθηρανές διδαχές είχαν επιδράσει βαθειά στη σκέψη των ανθρώπων εκείνων που γνωρίζονταν γιά την ανωτερότητα της μόρφωσης, γιά την κοινωνική επιρροή και γιά το έξοχο του χαρακτήρα. Ξαφνικά οι διακριτικές και εμπιστευτικές θέσεις βρέθηκαν χηρεύουσες. Τεχνίτες, τυπογράφοι, λόγιοι, καθηγητές πανεπιστημίων, συγγραφείς, ακόμη και μέλη της βασιλικής αυλής, είχαν εξαφανισθεί. Εκατοντάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τότε το Παρίσι, αυτοεξοριζόμενοι από την πατρίδα τους και σε πολλές περιπτώσεις φανερώνοντας γιά πρώτη φορά με τη στάση τους ότι ήταν υπέρ της μεταρρυθμισμένης πίστης. Έκπληκτοι οι παπιστές έβλεπαν ολόγυρά τους τα πλήθη των αιρετικών που δεν είχαν υποπτευθεί και που όλον αυτό τον καιρό κυκλοφορούσαν ελεύθεροι ανάμεσά τους. Η οργή τους ξέσπασε πάνω σε πλήθη από ταπεινότερα θύματα που έπεσαν στα χέρια τους. Οι φυλακές πλημμύρισαν και αυτή η ατμόσφαιρα φαίνονταν να σκοτεινιάζει από τους καπνούς της φωτιάς που καταβρόχθιζε παντού τους ομολογητές του ευαγγελίου.TΠ88 267.1

Ο Φραγκίσκος A’ είχε επεφημηθεί σαν ηγέτης του μεγάλου κινήματος γιά την ανακαίνιση της μάθησης που παρουσιάσθηκε στην αρχή του δεκάτου έκτου αιώνα. Αρέσκονταν να συγκεντρώνει στην αυλή του ανθρώπους των γραμμάτων απ’ όλες τις χώρες του κόσμου. Σ’ αυτή ακριβώς την αγάπη του γιά τη μάθηση και την περιφρόνησή του γιά την άγνοια και την προκατάληψη των μοναχών οφείλονταν, τουλάχιστο μέχρι ενός σημείου, ο βαθμός της διαλλακτικότητας που έδειξε στο μεταρρυθμιστικό κίνημα. Παρασυρόμενος όμως από το μεγάλο ζήλο του να ξερριζώσει την αίρεση, ο προστάτης αυτός των γραμμάτων, εξέδωσε ένα διάταγμα που απαγόρευε την τυπογραφία γενικά σ’ ολόκληρη τη Γαλλία! Ο Φραγκίσκος Α’ είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα της ιστορίας που αποδεικνύουν ότι η εξεζητημένη διανοητική καλλιέργεια δεν αποτελεί εγγύηση κατά της θρησκευτικής αδιαλλαξίας και του διωγμού.TΠ88 268.1

Η Γαλλία έπαιρνε οριστική στάση κατά του τελειωτικού ξεκληρίσματος του Προτεσταντισμού με μία επίσημη δημόσια τελετή. Ο κλήρος αξίωσε όπως η μεγάλη προσβολή κατά του ουρανού που εκδηλώθηκε με την κατάκριση της θείας λειτουργίας εξευμενισθεί με αίμα, και όπως ο βασιλιάς, γιά το καλό του λαού, επιδοκιμάσει δημόσια το αποτρόπαιο εκείνο έργο.TΠ88 268.2

Η 21 Ιανουαρίου 1535 είχε ορισθεί ως ημερομηνία γιά τη μακάβρια τελετή. Ο φόβος της δεισιδαιμονίας και το αδιάλλακτο μίσος ολόκληρου του έθνους είχαν εξαφθεί. Το Παρίσι έβριθε από τα πλήθη που συγκεντρωμένα από τις γύρω επαρχίες, πλημμύριζαν τους δρόμους του. Η μέρα θα άρχιζε με μία τεράστια και επιβλητική λιτανεία. «Τα σπίτια κατά μήκος του δρόμου απ’ όπου θα περνούσε η πομπή είχαν στολισθεί με μαύρα παραπετάσματα σε ένδειξη πένθους. Βωμοί είχαν στηθεί στα ενδιάμεσα.» Μπροστά σε κάθε πόρτα έκαιγε ένας δαυλός πρός τιμή του «ιερού μυστηρίου.» Πρίν ακόμη ξημερώσει, η πομπή είχε σχηματισθεί μπροστά στα βασιλικά ανάκτορα. «Προηγούνταν τα λάβαρα και οι σταυροί των διαφόρων ενοριών. Ακολουθούσαν οι πολίτες βαδίζοντας δύο-δύο και κρατώντας δαυλιά.» Έπονταν οι μοναχοί των τεσσάρων ταγμάτων, το καθένα τους με την ιδιόρρυθμη αντιπροσωπευτική του αμφίεση. Κατόπιν έρχονταν η απέραντη συλλογή των ιερών λειψάνων. Πίσω απ’ αυτά βάδιζαν οι προσωπικότητες της ιεραρχίας με τα πορφυρά και βύσσινα, χρυσοποίκιλτα άμφιά τους, μιά μεγαλόπρεπη, φαντασμαγορική παράταξη.TΠ88 268.3

«Έπειτα κάτω από ένα υπέροχο κουβούκλιο φερόμενο στους ώμους τεσσάρων πριγκήπων, έρχονταν τα όστια που κρατούσε ο αρχιεπίσκοπος του Παρισιού ... Μετά τα όστια βάδιζε ο βασιλιάς ... Την ημέρα εκείνη, ο Φραγκίσκος Α’ δεν φορούσε ούτε το στέμμα, ούτε τη βασιλική χλαμύδα.» Με το «κεφάλι ακάλυπτο, τα μάτια κατά γής, κρατώντας στο χέρι του ένα αναμμένο λιανοκέρι,» ο βασιλιάς της Γαλλίας παρουσιάζονταν «σανTΠ88 269.1

αντιπροσωπευτικός τύπος του μετανοούντος αμαρτωλού.» (Βλέπε ίδιο μέρος, Τόμ. 13, κεφ. 21.) Μπροστά σε κάθε βωμό έσκυβε και προσκυνούσε ταπεινωμένος, όχι γιά τα δικά του αμαρτήματα που μόλυναν την ψυχή του, ούτε γιά το αθώο αίμα που κηλίδωνε τα χέρια του, αλλά γιά το θανάσιμο αμάρτημα των υπηκόων του που τόλμησαν να κατακρίνουν τη λειτουργία. Τον ακολουθούσε η βασίλισσα και οι αντιπρόσωποι του κράτους βαδίζοντας και αυτοί δύο - δύο, βαστάζοντας καθένας τους από ένα αναμμένο δαυλί.TΠ88 269.2

Μέρος του ημερησίου προγράμματος αποτελούσε ο λόγος που ο μονάρχης απηύθυνε προσωπικά στους επισήμους του κράτους μέσα στη μεγάλη αίθουσα του αρχιεπισκοπικού μεγάρου. Με θλιμμένο παρουσιαστικό εμφανίσθηκε μπροστά τους και με συγκινητικές εκφράσεις θρήνησε γιά το « έγκλημα, τη βλασφημία, την ημέρα της θλίψης και του αίσχους » που είχε βρεί το έθνος. Και καλούσε όλους τους νομοταγείς υπηκόους να βοηθήσουν στην εκρίζωση της καταραμένης αίρεσης που απειλούσε να καταστρέψει τη Γαλλία. Και συνέχισε. «Όπως είναι γεγονός, κύριοι, ότι είμαι βασιλιάς σας, άλλο τόσο αληθεύει ότι αν ήξερα πως ένα μέλος του σώματός μου είχε προσβληθεί απ’ αυτή την αποκρουστική σαπίλα, θα σας ζητούσα να το ακρωτηριάσετε ... Και άν ακόμη έβλεπα ότι ένα από τα παιδιά μου είχε μολυνθεί απ’ αυτή, δεν θα έκανα εξαίρεση ... Θα το παρέδινα με τα ίδια μου τα χέρια και θα το θυσίαζα στο Θεό.» Η φωνή του πνίγονταν από λυγμούς. Ολόκληρη η σύναξη ξέσπασε σε κλάμματα και όλοι φώναξαν με μία φωνή: «Θα ζήσομε και θα πεθάνομε γιά την Καθολική θρησκεία.» (D’Aubigné, History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin, Τόμ. 4, κεφ. 12.)TΠ88 269.3

Τρομερό κατάντησε το σκότος γιά το έθνος που είχε απορρίψει το φώς της αλήθειας. Η «χάρις ήτις εργάζεται σωτηρίαν» είχε φανερωθεί. Αφού όμως διεπίστωσε τη δύναμή της και την αγιωσύνη της, αφού παρακολούθησε τις χιλιάδες των παιδιών της να έλκονται από τη θεϊκή της ομορφιά, αφού είδε πόλεις και χωριά να διαφωτίζονται από την ανταύγειά της, η Γαλλία έστρεψε τα νώτα και προτίμησε το σκότος μάλλον παρά το φώς. Αποκρούοντας το ουρανόπεμπτο δώρο που τους είχε προσφερθεί, έκαναν το καλό κακό και το κακό καλό, ώσπου έπεσαν θύματα της εθελοντικής τους αυταπάτης. Τώρα, και άν ακόμη πίστευαν ειλικρινά ότι ευαρεστούσαν το Θεό καταδιώκοντας το λαό Του, η ειλικρίνειά τους δεν τους καθιστούσε αθώους. Το φώς που θα μπορούσε να τους προφυλάξει από την εξαπάτηση, να τους προφυλάξει από του να μολύνουν τις ψυχές τους με αθώο αίμα, το είχαν θεληματικά απορρίψει.TΠ88 270.1

Ένας επίσημος όρκος γιά το ξερρίζωμα της αίρεσης δόθηκε μέσα στο μεγάλο καθεδρικό ναό όπου, τριακόσια περίπου χρόνια αργότερα, έμελλε να ενθρονισθεί η « Θεά της Λογικής » από μέρους ενός έθνους που είχε ξεχάσει το ζωντανό Θεό. Η πομπή ξανασχηματίσθηκε και οι αντιπρόσωποι του γαλλικού έθνους ξεκίνησαν γιά να αρχίσουν το έργο που είχαν ορκισθεί να εκτελέσουν. «Ικριώματα είχαν στηθεί σε μικρές αποστάσεις όπου ορισμένοι Διαμαρτυρόμενοι Χριστιανοί πρόκειτο να καούν ζωντανοί και είχε κανονισθεί να βάλουν φωτιά στα στιβιασμένα ξύλα τη στιγμή που θα πλησίαζε ο βασιλιάς και η λιτανεία θα στάθμευε γιά να παρακολουθήσει την εκτέλεση.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 21.) Οι λεπτομέρειες των βασανιστηρίων που υπέστησαν οι μάρτυρες εκείνοι χάρη του Χριστού είναι στο άκρο σπαραξικάρδιες ακόμη και να αναφερθούν. Αλλά τα θύματα έμεναν αλύγιστα. Όταν του ζήτησαν να μετανοήσει, ένα από τα θύματα αυτά απάντησε: «Πιστεύω μόνο σε ότι οι προφήτες και οι απόστολοι κήρυξαν ανέκαθεν και σε ότι όλη η σύναξη των αγίων πίστεψε. Η πίστη μου έχει τέτοια εμπιστοσύνη στο Θεό, που είναι ικανή να αντισταθεί σε όλες τις δυνάμεις του άδη.» (D’Aubigné, ίδιο μέρος, Τόμ. 4, κεφ. 12.)TΠ88 270.2

Κάθε τόσο η πομπή σταματούσε μπροστά στους τόπους του μαρτυρίου. Όταν επέστρεψαν στο σημείο απ’ όπου ξεκίνησαν, στην είσοδο των βασιλικών ανακτόρων, το πλήθος διαλύθηκε και ο βασιλιάς και οι ιεράρχες αποσύρθηκαν, ικανοποιημένοι από τα αποτελέσματα της ημέρας και συγχαίροντες ο ένας τον άλλον γιά το έργο που μόλις είχε αρχίσει και που θα συνεχίζονταν μέχρι την ολοσχερή εξολόθρευση της αίρεσης.TΠ88 271.1

Το ευαγγέλιο της ειρήνης που η Γαλλία είχε απορρίψει, πραγματικά έμελλε να ξερριζωθεί και με τι τραγικά αποτελέσματα! Την 21 Ιανουαρίου του 1793, διακόσια πενήντα οκτώ χρόνια ακριβώς από την ημέρα που η Γαλλία αναλάβαινε το συστηματικό κατατρεγμό των Μεταρρυθμιστών, μία άλλη πομπή, εντελώς διαφορετική, διέσχιζε τους δρόμους του Παρισιού. «Και πάλι η κεντρική φυσιογνωμία ήταν ο βασιλιάς. Πάλι κυριαρχούσε ο σάλος και η οχλοβοή. Πάλι υψώνονταν η κραυγή γιά περισσότερα θύματα. Πάλι είχαν στηθεί τα μαύρα ικριώματα. Και πάλι τα γεγονότα της ημέρας σφράγισαν οι φρικιαστικές εκτελέσεις. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’, αγωνιζόμενος σώμα πρός σώμα με τους δεσμοφύλακες και με τους δημίους του, σύρθηκε μέχρι την καταπακτή όπου χρειάσθηκε να τον κρατήσουν με τη βία μέχρι που ο πέλεκυς έπεσε και το κομμένο κεφάλι του κατρακύλισε στη σκαλωσιά.» (Wylie, Τόμ. 13, κεφ. 21.) Ούτε και ήταν το μοναδικό θύμα ο βασιλιάς. Κοντά στο ίδιο εκείνο σημείο δύο χιλιάδες οκτακόσιοι άνδρες και γυναίκες καρατομήθηκαν στη λαιμητόμο κατά τις αιματηρές ημέρες της Κυριαρχίας του Τρόμου.TΠ88 271.2

Η Μεταρρύθμιση είχε παρουσιάσει στον κόσμο μία ανοικτή Γραφή, αποκαλύπτοντας τα διδάγματα του νόμου του Θεού και συστήνοντας την ευεργετική τους επίδραση στη συνείδηση του λαού. Η Άπειρη Αγάπη είχε γνωστοποιήσει στους ανθρώπους τις αρχές και τα θεσπίσματα του ουρανού. Ο Θεός είχε πεί: «Φυλάττετε λοιπόν και κάμνετε αυτά διότι αύτη είναι η σοφία σας, και η σύνεσίς σας, ενώπιον των εθνών τα οποία θέλουσιν ακούσει πάντα τα διατάγματα ταύτα, και θέλουσιν ειπεί, Ιδού λαός σοφός και συνετός είναι το μέγα τούτο έθνος.» (Δευτερονόμιο 6:4.) Απορρίπτοντας το δώρο του ουρανού, η Γαλλία έσπειρε τους σπόρους της αναρχίας και του ολέθρου. Και τα αναπόφευκτα αποτελέσματα εκδηλώθηκαν με την Επανάσταση και με το Κράτος του Τρόμου.TΠ88 271.3

Πολύ πρίν από το διωγμό που προκάλεσαν οι ανηρτημένες πινακίδες, ο τολμηρός και ζηλωτής Φαρέλ είχε αναγκασθεί να εκπατρισθεί από τη χώρα όπου είδε το φώς. Κατέφυγε στην Ελβετία όπου, με τις προσπάθειες του, ενισχύοντας το έργο του Ζβίγγλιου, συνετέλεσε στο να κλείνει η πλάστιγγα πρός το μέρος της Μεταρρύθμισης. Σ’ αυτή τη χώρα θα περνούσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Μολαταύτα, εξακολουθούσε να ασκεί σημαντική επίδραση πάνω στο μεταρρυθμιστικό έργο της Γαλλίας. Τα πρώτα χρόνια της εξορίας του, οι προσπάθειές του είχαν ιδιαίτερα στραφεί στη διάδοση του ευαγγελίου στη γενέτειρά του. Αφιέρωνε αρκετό καιρό κηρύττοντας στους συμπατριώτες του κοντά στα ελβετικά σύνορα, από όπου με άγρυπνο ενδιαφέρον παρακολουθούσε τον αγώνα, βοηθώντας με λόγια παροτρυντικά και ενθαρυντικά. Με τη βοήθεια και άλλων εξoρίστων, τα συγγράμματα των Γερμανών Μεταρρυθμιστών είχαν μεταφρασθεί στη Γαλλική γλώσσα, και μαζύ με τη γαλλική Αγία Γραφή, εκτυπώνονταν σε μεγάλες ποσότητες. Τα έργα αυτά προσφέρονταν κατόπιν σε χαμηλή τιμή στους βιβλιοπώλες που τα πουλούσαν με επιτυχία στη Γαλλία. Και τα κέρδη των πωλήσεων τους επέτρεπαν να συνεχίζουν την εργασία τους.TΠ88 272.1

Ο Φαρέλ εγκαινίασε το έργο του στην Ελβετία με το απλό επάγγελμα του δημοδιδασκάλου. Διορισμένος σε μία απομονωμένη ενορία, αφιερώθηκε στη διδασκαλία των παιδιών. Παράλληλα με τα κανονικά μαθήματα, παρουσίαζε προσεκτικά τις Βιβλικές αλήθειες, ελπίζοντας με τη βοήθεια των παιδιών να πλησιάσει τους γονείς. Ορισμένοι πίστεψαν, αλλά οι κληρικοί βάλθηκαν να εμποδίσουν το έργο του, ξεσηκώνοντας τους προληπτικούς ανθρώπους της υπαίθρου εναντίον του. «Δεν μπορεί να είναι αυτό το ευαγγέλιο του Χριστού,» αποφαίνονταν οι ιερείς, «αφού το κήρυγμά του δεν φέρνει ειρήνη αλλά πόλεμο.» (Wylie, Τόμ. 14, κεφ. 3.) Σαν τους πρώτους μαθητές, όταν τον έδιωχναν από τη μία πόλη κατέφευγε και αυτός σε άλλη. Από χωριό σε χωριό και από πόλη σε πόλη πήγαινε, πεζοπορώντας, αντιμετωπίζοντας πείνα, κρύο, κούραση και πάντοτε με κίνδυνο της ζωής του. Κήρυττε στις αγορές, στις εκκλησίες, κάποτε και από τους άμβωνες των μητροπολιτικών ναών. Μερικές φορές η εκκλησία ήταν άδεια από ακροατές. Άλλοτε το κήρυγμά του διακόπτονταν από φωνές και χλευασμούς. Κάποτε τον κατέβασαν με τη βία από τον άμβωνα. Και δεν ήταν μοναδική η φορά όταν κακοποιήθηκε από το συρφετό και εγκαταλήφθηκε στο χείλος του θανάτου. Αλλά εκείνος προχωρούσε διαρκώς. Αν και συχνά απωθημένος, επέστρεφε όμως με ακατάλυτη επιμονή στο ίδιο μέρος, ώσπου κατέληξε να ιδεί πόλεις και κωμοπόλεις, πρότερα οχυρώματα της παπικής θρησκείας να ανοίγουν η μία μετά την άλλη τις πύλες τους στο ευαγγέλιο. Η μικρή ενορία όπου είχε πρωτοεργασθεί δεν άργησε να δεχθεί σε λίγο διάστημα τη μεταρρυθμισμένη θρησκεία, και οι πόλεις του Μορά και της Νεοκαστέλης αποκήρυξαν με τη σειρά τους τις Ρωμαιοκαθολικές μυσταγωγίες και αφήρεσαν τις ειδωλολατρικές εικόνες από τις εκκλησίες τους.TΠ88 272.2

Από πολύ καιρό ο Φαρέλ επιθυμούσε να στήσει τη σημαία της Διαμαρτύρησης στη Γενεύη. Αν η πόλη αυτή τάσσονταν με το μέρος του ευαγγελίου, θα μπορούσε να γίνει το κέντρο της Μεταρρυθμιστικής κίνησης γιά τη Γαλλία, την Ελβετία και την Ιταλία. Μ’ αυτή την προοπτική επεδόθηκε στο έργο, μέχρι που προσεχώρησαν σ’ αυτό πολλές από τις γύρω κωμοπόλεις και χωριά. Τότε μπήκε στη Γενεύη με τη συνοδεία ενός μόνο συντρόφου. Αλλά δεν του έδωσαν την άδεια να κάνει περισσότερα από δύο κηρύγματα. Οι ιερείς, αφού μάταια προσπάθησαν να πετύχουν την καταδίκη του από τις πολιτικές αρχές, τον κάλεσαν να παρουσιασθεί σ’ ένα εκκλησιαστικό δικαστήριο στο οποίο προσήλθαν με τα όπλα κρυμμένα κάτω από τα ράσα, αποφασισμένοι να τον θανατώσουν. Έξω από τη δικαστική αίθουσα, είχε μαζευθεί με ρόπαλα και με σπαθιά ένας αγριεμένος συρφετός που ήθελε να σιγουρευθεί γιά το θάνατό του σε περίπτωση που θα ξέφευγε από το δικαστήριο. Ο Φαρέλ όμως γλύτωσε χάρη στην παρουσία της αστυνομίας και των ενόπλων δυνάμεων. Νωρίς το επόμενο πρωί, τον οδήγησαν μαζύ με το φίλο του απέναντι από τη λίμνη, σ’ ένα μέρος ασφαλείας. Αυτό ήταν το τέλος της πρώτης προσπάθειας γιά τον ευαγγελισμό της Γενεύης. Γιά τη δεύτερη απόπειρα είχε επιλεγεί ένα ταπεινότερο ακόμη όργανο—ένας νεαρός με τέτοιο ασήμαντο παρουσιαστικό που και αυτοί ακόμη οι θεωρούμενοι φίλοι της Μεταρρύθμισης του φέρονταν με σχετική ψυχρότητα. Τι μπορούσε ένας τέτοιος άνθρωπος να πετύχει εκεί όπου ένας Φαρέλ απέτυχε; Πώς μπορούσε ένα τέτοιο άτολμο και άπειρο άτομο να αντιμετωπίσει τη θύελλα μπροστά στην οποία ο ισχυρότερος και γενναιότερος απ’ όλους βρέθηκε αναγκασμένος να υποχωρήσει; « Ουχί διά δυνάμεως, ουδέ διά ισχύος, αλλά διά του Πνεύματός Μου, λέγει Κύριος.» (Ζαχαρίας 4:6.) «Τα μωρά του κόσμου εξέλεξεν ο Θεός, διά να καταισχύνη τους σοφούς.» «Διότι το μωρόν του Θεού είναι σοφότερον των ανθρώπων και το ασθενές του Θεού είναι ισχυρότερον των ανθρώπων.» (Α’ Κορινθίους 1:27, 25.)TΠ88 273.1

Ο νεαρός αυτός, Φρομάν, είχε επίσης αρχίσει το έργο του σαν δημοδιδάσκαλος. Τις αλήθειες που δίδασκε στο σχολείο στα παιδιά, τις επανελάβαιναν κατόπιν αυτά στα σπίτια τους. Σε λίγο οι γονείς άρχισαν να έρχονται γιά να ακούσουν την ερμηνεία των Γραφών, μέχρι που η σχολική αίθουσα γέμισε από προσηλωμένους ακροατές. Φυλλάδια επίσης και αντίτυπα της Καινής Διαθήκης μοιράζονταν δωρεάν και διαβάζονταν από πολλούς οι οποίοι δεν τολμούσαν να έρθουν γιά να ακούσουν τις καινούργιες διδαχές. Ύστερα από λίγο καιρό και αυτός ο εργάτης βρέθηκε αναγκασμένος να απομακρυνθεί. Αλλά οι αλήθειες που είχε διδάξει βρήκαν απήχηση στις καρδιές των ανθρώπων. Η Μεταρρύθμιση είχε φυτευθεί και εξακολουθούσε να δυναμώνει και να επεκτείνεται. Αργότερα οι ιεροκήρυκες επέστρεψαν και χάρη στις προσπάθειές τους, η Προτεσταντική λατρεία καθιερώθηκε τελικά στη Γενεύη.TΠ88 274.1

Η πόλη είχε ήδη ταχθεί με το μέρος της Μεταρρύθμισης όταν ο Καλβίνος, ύστερα από πολλές περιπλανήσεις και αντιξοότητες, διάβαινε και πάλι τις πύλες της. Επιστρέφοντας από μία τελευταία επίσκεψη στην πατρίδα του, κατευθύνονταν στη Βασιλεία. Βρήκε όμως την κυρία αρτηρία κατειλημμένη από τα στρατεύματα του Καρόλου Ε’, και έτσι αναγκάσθηκε να πάρει τον παρακαμπτήριο δρόμο που περνούσε από τη Γενεύη.TΠ88 275.1

Ο Φαρέλ αναγνώρισε ότι η επίσκεψη αυτή ήταν δάκτυλος Θεού. Μπορεί η Γενεύη να είχε δεχθεί τη Μεταρρύθμιση, αλλά ένα μεγάλο έργο υπολείπονταν ακόμη να γίνει εκεί. Όταν οι άνθρωποι μεταπείθονται, προσέρχονται στο Θεό ατομικά, και όχι ομαδικά. Το έργο της αναγέννησης επιτελείται στην καρδιά και στη συνείδηση με την επίδραση του Αγίου Πνεύματος και όχι με τα συνοδικά θεσπίσματα. Αν και οι κάτοικοι της Γενεύης είχαν αποτινάξει το ζυγό της Ρώμης, δεν ήταν ακόμη έτοιμοι να απαλλαγούν από τα σαπρά στοιχεία που είχαν ευδοκιμήσει κάτω από την αιγίδα της. Η παγίωση των αγνών αρχών του ευαγγελίου σ’ αυτή την πόλη και η προετοιμασία των κατοίκων της γιά να πληρώσουν επάξια τη θέση στην οποία τους έτασσε η Θεία Πρόνοια, δεν ήταν εύκολη δουλειά.TΠ88 275.2

Ο Φαρέλ ήταν σίγουρος ότι είχε ανακαλύψει στον Καλβίνο το συνεργάτη που του χρειάζονταν γιά τη δουλειά αυτή. Με σθένος εκλιπαρούσε στο όνομα του Θεού το νεαρό ευαγγελιστή να μείνει να εργασθεί εκεί. Πανικόβλητος ο Καλβίνος οπισθοχωρούσε. Ανέκαθεν συνεσταλμένος και φιλειρηνικός τύπος, έτρεμε στη σκέψη ότι θα έρχονταν αντιμέτωπος με την τολμηρή, ανεξάρτητη, κάποτε και βίαιη ιδιοσυγκρασία των κατοίκων της Γενεύης. Η ευαίσθητη υγεία του, μαζύ με τη μελέτη που του είχε γίνει δεύτερη φύση, τον έκαναν να προτιμήσει να αποσυρθεί. Κρίνοντας ότι με την πέννα του θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα στο σκοπό της Μεταρρύθμισης, επιθυμούσε να βρεί ένα ήσυχο μέρος όπου να επιδοθεί στη μελέτη, και απ’ εκεί να οικοδομεί και να καθοδηγεί τις εκκλησίες με τη βοήθεια του τύπου. Αλλά η σοβαρή παραίνεση του Φαρέλ του ήρθε σαν πρόσκληση από το Θεό και δεν τόλμησε να την αγνοήσει. Του φαίνονταν, έλεγε, πώς «ο Θεός είχε απλώσει το χέρι Του από τον ουρανό, τον είχε αρπάξει και τον είχε αμετάκλητα καθηλώσει στο μέρος ακριβώς εκείνο που αυτός αδημονούσε να εγκαταλείψει.» (D’Aubigné, ίδιο μέρος, Τόμ. 9, κεφ. 17.)TΠ88 275.3

Την εποχή εκείνη σοβαροί κίνδυνοι απειλούσαν τη θέση του Προτεσταντισμού. Τα παπικά αναθέματα είχαν εκσφενδονισθεί εναντίον της Γενεύης και τα ισχυρά κράτη την απειλούσαν με καταστροφή. Πώς θα σήκωνε η μικρή εκείνη πόλη το ανάστημά της κατά της παντοδύναμης ιεραρχίας που τόσες φορές είχε αναγκάσει βασιλείς και αυτοκράτορες να γονατίσουν μπροστά της; Πώς θα μπορούσε να αντισταθεί στα στρατεύματα των ισχυρών κατακτητών του κόσμου;TΠ88 276.1

Σ’ ολόκληρο τον κόσμο της Χριστιανωσύνης οι Διαμαρτυρόμενοι απειλούνταν από αδυσώπητους εχθρούς. Αφού πέρασαν οι πρώτοι θρίαμβοι της Μεταρρύθμισης, η Ρώμη συγκέντρωσε νέες δυνάμεις ελπίζοντας να ολοκληρώσει την εξάρθρωσή της. Τότε ακριβώς συστήθηκε το τάγμα των Ιησουϊτών, των πιό ισχυρών, απανθρώπων και ασυνειδήτων πρωταγωνιστών της παπωσύνης. Αποκομμένοι από κάθε οικογενειακό δεσμό και ανθρώπινα ενδιαφέροντα, απονεκρωμένοι από κάθε φιλόστοργη φυσική κλήση, κατασιγάζοντας τη φωνή της λογικής και της συνείδησης, δεν ήθελαν να ξέρουν ούτε δεσμούς ούτε κανονισμούς άλλους εκτός του τάγματός τους, και ούτε καθήκον άλλο ήξεραν εκτός από την επέκταση της δύναμής του. Το ευαγγέλιο του Χριστού καθιστούσε τους οπαδούς του ικανούς να αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο, να υπομένουν τις δοκιμασίες, να αγνοούν το κρύο, την πείνα, την κόπωση, την ανέχεια, να υψώνουν το λάβαρο της αλήθειας μέσα από τη φυλακή, τη φωτιά και το ικρίωμα. Προκειμένου να καταπολεμήσει μία τέτοια δύναμη, ο Ιησουϊτισμός είχε εμπνεύσει στα όργανά του ένα βαθύ φανατισμό που τους βοηθούσε να υπομένουν παρόμοιες κακουχίες και να παρατάσσουν ενάντια στη δύναμη της αλήθειας την πανοπλία της απάτης. Κανένα έγκλημα δεν τους φαίνονταν τόσο τρομερό που να μή το εκτελέσουν καμία εξαπάτηση τόσο αχρεία που να μή τη διαπράξουν καμία προσποίηση τόσο δύσκολη που να μή την επιχειρήσουν. Ορκισμένοι να ζούν μέσα στην αιώνια φτώχεια και στην ταπείνωση, το μόνο που επεδίωκαν ήταν η εξασφάλιση δύναμης και πλούτου που να διατεθούν γιά την ανατροπή του Προτεσταντισμού και την παλινόστηση της παπικής υπεροχής.TΠ88 276.2

Όταν παρουσιάζονταν σαν μέλη αντιπροσωπευτικά του τάγματός τους φορούσαν το μανδύα της αγιωσύνης, επισκεπτόμενοι νοσοκομεία και φυλακές, συνδράμοντας φτωχούς και αρρώστους, διατεινόμενοι ότι είχαν απαρνηθεί τον κόσμο και φέροντας το άγιο όνομα του Χριστού που πήγαινε παντού κάνοντας το καλό. Κάτω όμως απ’ αυτό το άψογο εξωτερικό κρύβονταν συχνά οι πιό σκοτεινές και εγκληματικές προθέσεις. «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα,” ήταν η βασική αρχή του τάγματος. Σύμφωνα με τον κώδικα αυτόν, η ψευτιά, η κλοπή, η επιορκία και το έγκλημα όχι μόνο συγχωρούνταν, αλλά και συνιστώνταν φθάνει να εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της εκκλησίας. Με διάφορα τεχνάσματα οι Ιησουḯτες κατόρθωσαν να ανεβούν τις υψηλότερες βαθμίδες του κρατικού μηχανισμού και να καταλάβουν θέσεις βασιλικών συμβούλων, ρυθμίζοντας την πολιτική ζωή των εθνών. Γίνονταν υπηρέτες γιά να κατασκοπεύουν τους κυρίους τους. Ίδρυαν ανώτερα κολλέγια γιά τους πριγκηπικούς και αριστοκρατικούς γόνους και άλλα διάφορα σχολεία γιά τους κοινούς αστούς, όπου τα παιδιά από Διαμαρτυρομένους γονείς υποχρεώνονταν να τηρούν τις λειτουργίες της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Όλη η εξωτερική μεγαλοπρέπεια και η επιδεικτικότητα της Καθολικής λατρείας επιστρατεύονταν γιά να σαστίζουν το νού και γιά να θαμπώνουν και να αιχμαλωτίζουν τη φαντασία. Έτσι η ελευθερία που είχε αποκτηθεί με τον ιδρώτα και το αίμα των πατέρων, προδίδονταν από τους γιούς. Οι Ιησουḯτες σύντομα σκορπίσθηκαν σ’ ολόκληρη την Ευρώπη και οπουδήποτε πήγαιναν ευθύς αμέσως αναζούσε ο παπισμός.TΠ88 277.1

Γιά να αποκτήσουν μεγαλύτερη ακόμη δύναμη, ένα παπικό διάταγμα ψηφίσθηκε το οποίο επανέφερε σε ισχύ την Ιερή Εξέταση. Παρά τη γενική αποστροφή του κόσμου, και σ’ αυτές ακόμη τις Καθολικές χώρες, το φοβερό αυτό δικαστήριο άρχισε να ξαναλειτουργεί με Ρωμαιοκαθολικούς δικαστές και τέτοιες φρικαλεότητες διαπράττονταν στις υπόγειες φυλακές του, που είναι αδύνατο να ιδούν το φώς της δημοσιότητας. Σε πολλές χώρες αμέτρητες χιλιάδες ανθρώπων, το άνθος της κοινωνίας, οι αγνότεροι, ευγενέστεροι, φιλομαθέστεροι και ευφυέστεροι πολίτες, αφοσιωμένοι ευλαβείς ποιμένες, φιλόπονοι ευπατρίδες, σοφότατοι λόγιοι, προικισμένοι καλλιτέχνες, έμπειροι βιοτέχνες, θανατώθηκαν ή αναγκάσθηκαν να εκπατρισθούν σε ξένες χώρες.TΠ88 278.1

Αυτά τα μέσα μετέρχονταν η Ρώμη γιά να σβύσει το φώς της Μεταρρύθμισης, να αποσπάσει τη Γραφή από τα χέρια των ανθρώπων και να επαναφέρει την άγνοια και τη δεισιδαιμονία των σκοτεινών χρόνων του Μεσαίωνα. Αλλά χάρη στην ευλογία του Θεού και στις προσπάθειες των ευγενών εκείνων ψυχών που διαδέχθηκαν το Λούθηρο, ο Προτεσταντισμός δεν ανατράπηκε. Ούτε και όφειλε τη δύναμή του στην εύνοια ή στα στρατεύματα των πριγκήπων. Οι μικρότερες χώρες, τα ταπεινότερα και ασθενέστερα κράτη έγιναν τα προπύργιά του. Τέτοια ήταν η μικρή Γενεύη στη μέση πανίσχυρων εχθρών που συνωμοτούσαν την καταστροφή της. Τέτοια ήταν η Ολλανδία που πάλαιβε ενάντια στη μανία της θάλασσας και στην τυραννία της Ισπανίας, της μεγαλύτερης και πλουσιότερης αυτοκρατορίας της εποχής εκείνης. Και τέτοια ήταν η ψυχρή και άγονη Σουηδία που κέρδισε επανειλημμένες νίκες γιά την ευόδωση της Μεταρρύθμισης.TΠ88 278.2

Τριάντα περίπου χρόνια εργάσθηκε στη Γενεύη ο Καλβίνος, πρώτα γιά να ιδρύσει μία εκκλησία που να ανταποκρίνεται στις ηθικές απαιτήσεις του λόγου του Θεού, και μετά γιά να προωθήσει το Μεταρρυθμιστικό κίνημα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η στάση του ως δημόσιου ηγέτη δεν ήταν πάντοτε άμεμπτη, ούτε η διδαχή του ήταν πάντα άψογη. Παρόλα αυτά συνετέλεσε στη σφυρηλάτηση των αληθειών εκείνων που είχαν ιδιαίτερη σημασία γιά την εποχή του. Υπερασπίσθηκε τις αρχές του Προτεσταντισμού ενάντια στο διαρκώς φουσκωμένο κύμα του παπισμού και προήγαγε στις μεταρρυθμισμένες εκκλησίες την απλότητα και την αγνότητα των ηθών στη θέση της υπερηφάνειας και της εξαχρείωσης που είχε χαλκεύσει με τα διδάγματά της η Ρώμη.TΠ88 278.3

Από τη Γενεύη ξεκινούσαν κήρυκες και έντυπα γιά τη διάδοση των μεταρρυθμιστικών διδασκαλιών. Σ’ αυτή την πόλη απέβλεπαν γιά νουθεσία, συμβουλή και ενθάρρυνση οι κατατρεγμένοι όλων των λοιπών χωρών. Η πόλη του Καλβίνου έγινε το καταφύγιο των καταδιωκομένων Μεταρρυθμιστών ολόκληρης της Δυτικής Ευρώπης. Φεύγοντας τις τρομερές θύελλες που διήρκεσαν ολόκληρους αιώνες, οι εξόριστοι κατέφευγαν στις πύλες της Γενεύης. Διμοκτονούντες, τραυματισμένοι και στερημένοι σπίτι και οικογένεια, έβρισκαν σ’ αυτή θερμή υποδοχή και συγκινητική περίθαλψη. Σε αντάλλαγμα της φιλοξενίας που τους πρόσφερε, οι άνθρωποι εκείνοι ανταπέδιδαν με τη σειρά τους τη δεξιοτεχνία τους, τις γνώσεις τους και την ευλάβειά τους στην υιοθετημένη τους πατρίδα. Πολλοί απ’ εκείνους που είχαν βρεί άσυλο σ’ αυτή, επέστρεφαν αργότερα στα μέρη τους γιά να τα υπερασπισθούν από την τυραννία της Ρώμης. Ο Ιωάννης Νώξ, ο γενναίος Σκωτσέζος Μεταρρυθμιστής, πολλοί Άγγλοι Πουριτανοί, οι Διαμαρτυρόμενοι της Ολλανδίας και της Ισπανίας και οι Ουγενότες της Γαλλίας, από τη Γενεύη μετέφεραν τη δάδα της αλήθειας γιά να διαλύσουν τα σκοτάδια στα πατρώα τους εδάφη.TΠ88 279.1