Dal 15—Baibal Le France Cozah Aa Thlennak (The Bible And The French Revolution)

Kum zabu hleiruk ah zapi sin ah Baital a luh khawhnak hnga, Europe ram chung vialte ah Remh'hannak cu luhter an timh. Ram cheukhat nih cun Vancung biaphortu bantuk ah an ruah i lunglawm tein an co hlan. Ram cheukhat belte ah pope uknak nih Baibal a luh khawh lonak dingah fak piin a kham i a hlawh a tling ngainga i. Cucaah Baibal ‘hathnemak an ngei kho lo. Ram pakhat ah ceunak nih luhnak a hmu nain muihnak nih a hngal kho lo. Kum za tampi chung cu biadik le palhnak fakpi an i do i tei an i zuam. A donghnak ah palhnak a hlawh a tling i Vancung biadik cu an hloh. “Ceunak cu vawlei cung hi a rung phan ko cang, sihmanhsehlaw minih khan thil ‘halo kha an tuah caah ceunak cun muihnak tu kha an duh deuh” (Johan 3; 19) . Cu miphun nih a thirn mi lam theipar kha zun dingin an nih cu kaltak an si. Pathian vel, laksawng a nautatmi hna cu Pathian Thlarau zchkhenhnak nih a chuahtak hna i cuticun sualnak cu a hung karh tuk cang i ceunak amah duh ningte an hlawt mi theipar cu vawlei cung dihlak nih an hrauh.DL 341.1

France ramchung kum tairpi Baibal an dohnak ral cu an cozah uknak a thlen lio caan ah a san bik caan a phan. Cu bantukin thil ‘ ihnung ngai mi a hung chuah phutnak cu Ran nih phungningin Eaibal donghternak a tuah mi theipar i chuahter mi a si. Rpe a tinh ning rian'uannak nih thil a poiter ning vawlei cung mikip hmuh khawh mi a f iang ngai mi tahchunhnak a si i cucu kum thongkhat reng lo Roman Catholic cawnpiaknak theipar chuahter mi asi.DL 341.2

Pope nawlngeitu bik a si chung vialte cu Pathian Cathiang kham a si te lai ding kha profet hna nih an rak chim chung. Biathlam phuangtu zong nih sualnak fapa urn ruangah a bik in Prance ram ah ‘ ibnung ngaimi theipar a hung karh ding zong a rak chim chung ve.DL 342.1

Bawipa vancung mi nih hi tin a chim, “Khuapi thiangcu thla (42) chung a ketang ah a lamh lai: Ka tehte pahnih sinah thiltikhawhnak ka pek hna lai i buri aniaihlaiini (1260) chung Pathian bia kha an chim lai. . . An bia theihtemak an chim dih hnuah donghnak ngei lo khur thukpiin sahrang a hung chuak lai, ral a doh hna lai, a tei hna lai i a thah hna lai. An mithi ruak cu khuapi chung lam ka lai ah khan an ril lai, cucu thlarau lei ah Sadcm le Izipt tiah kawh an si lai, cu hmun cu kan Bawipa vailam an tahnak hmun kha a si. . .Hi profet pahnih hna nih hin vawlei cung mi kha temnak tarnpi an pek hna caah, hi hna pahnih an thihnak ahhin vawlei cung mi cu an i lawm lai i an thihnak cu an tuk an aih lai i pakhat le pakhat laksawng an i pe lai. Nithum le a cheu hnu ah Pathian sinin nunnak petu ihlarau kha a ra i an chung ah a lut i an nih cu an dir, a hmutu vialte cu ‘ ihnak in an khat hna (Biathlam 11:2-11)DL 342.2

Hi ka thla (42) le ni (1260) hi aa khat mi an si, Pathian Khriiifabu nih Rum kuttang ah hrarmak an tuar lio caan a si. Pope nawlngeihnak bik kum 1260 cu AD 538 in aa thok lai i 1798 kum ah a diii lai. Cucaan ah France ralkap Rare ah an lut i, pope cu thong ah an thlak i miram a urn lio ah a thi. Pupe thar an vun thim zau nain, hlan lio a rak ngeihmi nawlngeihnak bantuk a ngei kho ti lo.DL 343.1

Kum 1260 chung vialte Khrihfa an hremnak cu aa peh lo. Pathian vel nih Ami hna a zaangf ah hna i an tuamak a tawiter. Jesuh nih Khriiifabu chungah buainak fakpi a tlung te lai tiin a rak chim chung ah khan, “Sihmanhsehlaw cu caan cu a tawiter cang, rak tawiter hlah sehlaw cu a hohmanh a nung mi an urn hnga lo. Pathian nih a mi thim mi hna caah cun cu caan cu a tawiter lai” (Matthai 24:22) . Khrihfa Remh'hannak huham thawngin hremnak cu kum 1798 hlan ah a dong. Tehte pahnih hna he pehtlai in profet nih hitihin a chim “Cuhna cu Olive thingkhung pahnih le meivannak pahnih vawlei cung Pathian hmaika ah a dir mi an si”. Salm ca’ ialtu nih “Na bia cu ka ke caah meiim a si ka lam caah ceunak a si” (Salm 119:105; Biathlamll:4). Hi bia tbeihtertu pahnih hi Biakam Hlun le Biakam Thar an si. A zungzal tuah tawnmi Pathian nawlbia le a hram thokin a urrmi a biapi ngaimi theiiitertu pahnih an si. Biakam hlun chung i zohchunh awk aiawhtu, raithawinak le chimchung mi bia hna nih a ra dingmi Khamhtu a rak hmuhsak mi zohchunhnak an si. Biakam thar i Thawng'habia le cakuat hna hi chimchungnak le zohchunhnak bantuk tein a ra ti hmuhsaknak an si”. Cuticun buri aih in kum 1260 chung bia an chim chung lai”. Hi caan tarn deuh chung hi cu Pathian bia theitu hna cu fawi tein hrauh khawh an si lo. Pope nawlngeihnak nih biadik cu mihna sinin thuh a zaih i, Baikal theihtemak kaih in tette deu an hmai ah a chiahpiak hna. Baibal cu biaknak lei le oozah lei hruaitu hna nih an khap tikah, a si hrimhrim ti langhtemak caah a ping in an pialter tikah mi lungthin biadik mertak dingin khuachia le mi nih an i zuamnak poahpoah kha Pathian biadik thiang he a kath ti an phuan ngam tikah an kawl hna, an rawi hna, an hren hna i vawlei tang thong chung ah an phum hna i an zumhnak ruangah martar thah an huah, asiloah mi phanh khawh lonak tlang, lungkua ah an i thup i zumhawktlak tette khangtu nih buri puan aih in hmailei thil kong an chim chung. Sihmanhsehlaw kum 1260 chung vialte a si hrimhrim ti langhtemak caah chimmi bia cu an chim peng ko. A muibnak bik caan zong ah Pathian bia a tlaihchantu le a upattu zumhawktlak mi tanpi an urn. Hi caan chung vialte A biadik thawngthanh dingin f imnak, thiltikhawhnak le nawlngeihnak pek an si.DL 343.2

“Hamak pek a zal mi hna paoh kha an ka chung in a chuak mi mei in an thah hna, hi bantukin hamak pek a tiratu hna paoh cu thah an si lai” (Biathlam 11:5). Pathian bia a lamhchih mi hna cu hrem lo in an chuak lai lo. Hi ‘ ihnung ngai mi bia hi Biathlam donghnak ah f iang tein chim a si. Hi cauk chung i aa ‘ial mi profet bia a thei mi paoh kha ralrimak kan pek hna: hi bia ah a hohmanh nih biadang a chap ah cun hi cauk chung ah aa ‘ ial mi hremnak kha a dantatnak ah Pathian nih a chap lai. Cun hi cauk chung i aa ‘ ialmi profet bia kha a zeihmanh a zuk mi cu, hi cauk chung ah aa ‘ ial mi numak thingkung theitlai a co hnga ding le Khua Thiang chung i um venak a co bnga ding cu Pathian nih a lakpiak lai” (Biathlam 22:18,19).DL 344.1

Cu bantuk cu Pathian biaphuan mi a si lo ah nawlbia an thlenmi rungveng dingin ralrinnak a pekmi an si. Pathian nawlbia mi nih zei ah rel lo dingin a hruaitu vialte hi thangchiatnak nih a huap dih hna. Pathian nawlbia cu kan ngaih ah ngaih lo ah zei hmanh i dannak um hlei lo a titu hna a ‘inter hna i a therter hna. Pathian biaphuanmi nakin mah ruahnak sang deuh i a chia mi, mah rem cannak dingah Pathian bia a thleng mi hna le vawlei duhning in a zultu hna nih an mah cung ah ‘ ihnung ngai mi ‘ uanvo nganpi an i khinh. Pathian nawlbia A bia nih mi vialte an umtuning a vuntahhna lai i apalhbal lcmi tahnak nih a tling lo a timi cu thiaman co lai lo.DL 345.1

Cun an thedntemak cu an phuan din hnu ah Tehte pahnin buri ain in an biachim donghnak cu 1798 a si. Bar ngai in an ‘uanmi rian cu a dong deng cang i donghnak ngei lo khurthuk piin a hung chuak mi sahrang nin a doh lai. Europe ram hmun dangdang Khrihfabu le cozah biaceihtu hna cu Setan nih pope le a hotu pawl hna hmangin caan saupi chung a kut tang i a chiah mi kha an si. Hi ka ah hin Setan duhning a nawlngeinnak cu a lang .DL 345.2

Rom nih Baibal hi hmaizah upat ding a si tiin ramdang holh in an umter peng i mi zapi sinin thuh kanh hi a policy asi. Ran nawlngeinnak tangah tehte hna nin buri ain in hmai lei thil kong an chim chung. Sinmanhsehlaw donghnak ngei lo khur thukpi chungin a hung chuak mi sahrang nin Pathian bia cu hrawk dingin dohnak thawng a thanh lai. Theih pitu an thah hna i an ruak umnak khuapi lanpi cu “Thlarau he a pehtlai mi Izipt” ti a si. Baikal ah ram dangdang thawng kan theih mi vialte lak ah Izipt hi Pathian a um lo ti a ‘ang bik mi an si i A nawibia zong an doh. Izipt siangpahrang bantukin Pathian nawibia a dotu siangpahrang a hohmanh an um lo. Pathian min in Pathian biacah Mosea nih a vun chimh tikah khan “Bawipa cu hcdah asi, zeicadah a bia cu ka ngaih lai i Israel mi cu ka kalter hna lai Bawipa cu ka hngal lo” a ti. (Exodus 5:2). Hihi Pathian a um lo ti hmuhsaknak a si. Izipt nib a hmuhsak mi miphun nih cun Pathian a um ti an zum lai lo i an zumhlonak le an dohnak cu an vun langhter lai. Khua ngarpi cu Thlarau he a pehtlai mi Sodom he tahchunh a si. Sodom khua nih cun Pathian nawlbia an buamak le an suaining cu an humak ah hin a lang. Hi Baibal ca nih cu tin siseh ti an rak chimmi a tlinter tu miphun cu hawidang i lawhlcnak sualnak sangbik tuahtu an si lai.DL 345.3

Profet bia bangin kum 1798 a tlin hlan deuh te ah Setan ziaza le Setan sin a ra mi nawlngeihnak nih Baibal hi a vun doh lai. Pathian tehte pahnih an thahnak ram ah Faro zumhnak bantuk le Sadom mi hna duhning poah nunnak ziaza (a bik in nu le pa sualnak) bantuk kha a um ve lai.DL 346.1

Hi chim chung bia hi France ram tuanbia ah a tling taktak kum 1793 an ram buainak ngarpi ah khan mifim le cathiam hna innchungkhar in a hung chuak mi Europe ram a ‘ha bik uk kbo ding nawlngeihnak lei i a ruat mi hna nib cun minung thlarau nih a hmuhmi biadik le Pathian zumhnak le biaknak zapi dihlak hnathlaknak he dohnak authawng cu vawlei nih a theih hmasabik mi a si. - Sir Walter Scott, Life of Napolean, Vol. 1, ch.17. Vanlevawlei sertu dch dingin a kut a lek mi vawleicung i philhlcawk i aa ‘ ialmi ram pakhat um chun cu France ram hi a si. Mirang ram, German ram, Spain ram, le ramdang ah Pathian zum lord, le Pathian thangchiattu an tam, sihmanhsehlawUpadi sertu buu hrimhrim nih Pathian a um lo tiin thawngthanh ve i khua purrpuluk ummi le ramdang a um mi hna nih nu zong pa zong an biathanh mi cu hlasaknak lamnak he an lawmhpi i cucu France ram lawng ah a um i vawleicung tuanbia ah khumh in a um. - Black wood’s Magazine, (November 1870).DL 346.2

France ram nih Sodom zia kha a vun i lak. An ram buaipi in an buai lio ah khuapi an i rawknak a chuahter tu, ziknawhnak, ziaza “hatlonak le humak lawnglawng a lang. Tuanbia ‘ ialtu hna nih France ram i Pathian a um lo ti an zumhnak le humak kcng an ‘ ialmi cu Prof et ‘ ialmi he aa lo ngai. Hi nawlbia hna he fang hlang ngaiin aa pehtlaimi biaknak lei thil a si “ungmi cu ‘hitumhnak, pumkhat sinak, zorternak hi a si. Minung nih an ser khawhmi an i pehtlaihnak thiangbik fek tein an i tlaih lavngah zapi nuncan a fehtertu hi cozah nih an duhning poah in hrawk kho dingin chiah a si i cu pinah cun aa ‘hiturrmi hna cu an duh tik pcah ahani ‘hen kho. Inn chungkhar nun ah, sunhsak bikmithil, duh awktlakmi le sarpi a nguh kho mi thil poahpoah hloh khawbnak hmuh an i timhnak he khuachia nih rian hei ‘uan sehlaw cu a tinhmi cu hei hmu kho sehlaw cubantuk thil ‘ halo cu chan a hun i mer lengmang mi hna sinah a hman peng ko lai. ~hitumhnak ‘umchukter dah ti lo cu thil dang sermi zeihmanh a um hnga lo. Fidi minthang ngaimiDL 347.1

Sophie Arnoult nih cu lio caan oozah ‘hitumhnak cu “Nu le pa sualnak Sacrament” tiahminasak. —Scott vol. 1, ch.17.DL 348.1

“Cu hmun ah kan Bawipa cu vailam an tah” Hi chimchung bia zong hi Fiance rammi hna nih an tlinter, khuazei ram hmanhah hi tluk in Khrih huatnak a um lo i khuazei ram hmanhah hi tluk in biadik dohnak ram zong a um lo. Fiance nih Thawng'habia phuangtu a hren hna tikah Khrih cu A zultu hna ah khan vailam an tah ‘han tinak a si. Caan saupi chung mithiang hna thisen chuah a si i Waldenses hna kha Piedmont tlang ah Jesuh Krih tette an si ruang le Pathian bia ruangah nun an pek i cu bantuk ‘hiam'hiam in Fiance ram um an unau Albigenses hna nih khan biadik tette an dirpinak ah hremnak an tong. Remh'hannak caan ah khan zumtu hna cu ‘ihnung ngai mi hremnak in thihnak an tong. Siangpahrang le upat awktlakmi, miphunsang hr inf a le ngaknu hna nih Jesuh ruangah martar thihnak a tuar mi an nganfahnak Mna mittlei ngai in an zoh hna Huguenots mi ral ‘ha hna cu minung nih a sangbik i an chiah mi zalonnak duh in raldohnak hmun ah thisen tampi chuah in an nunnak a liam. Eiotestants hna cu misual, miding simah um thiam lo mi an si an ti hna i anmah a tlai kho tu hna cu laksawng an pek hna i sahrang bantukin sapel in an pel hna.DL 348.2

Kum zabu 18 hrawngah France ram ah hi an lio Khrihfabu cii thlahmi “Thetse ram Khrihfabu” an um i an ram thlanglei tlang hna ah an i thup i, an pa le zumhnak aa tlaihchan pengmi an si. Tlangsir a si lo ah phong ah zan ah ‘ ilphan bu in i tong dingin an kal lio ah hriamnam he an dawi hna i an nunchung vialte lawngzap ding in sal ah an hman hna. France rammi'ha, mifim lemithiangbikmi hna cu thirhri in an khih hna i mifir le mithattu hna he hmunkhat ah thong an thlak hna i fakpiin an hrenhna. - Wylie, b. 22, ch. 6. A dang hna cu saupi hrem letn lo, zangfahnak um loin an kah hna, hriamnam an ngei lo, zeihmanh a tuah kho lo mi an si i, khopbil in thla an cam lio ah an thahmi hna an si. An ni tonnak vawleicung ah zeihngal lo ngakchia, nu le pa, za tampi an thah hna i an kaltak hna. An ni pumhnak tlangkip le tupi chungah vun kal ah cun kar li danah miruak hmuh ding an um i micheu le bang cu thingkung cungah an thlai hna. An ram cu vainam hreitlung le mi khanghnak ding funghreu tom an umnak, minung um lonak ngaiiichiatnak ram kaupi ah a cang. Hi thil puarhrannak hna hi rammuih lio caan a si lo ah an hruh an hngaih lo caan si loin vawlei cung ah fimnak a karh hnu Louis XIV nun lio caan i an tuahmi thil an si. Eimnk zcng an hngaih cang i cathiam zcng an tamngai cang. Siangpahrang inn le khuapi chung Pathian rian'uantu hna cu cathiam, biachim thiamngaimi an si i sifak rethei bcmhnak le zangfahnak nih fak piin umtuning a danter mi an si. - Scott, Vol. 22, ch 7.DL 348.3

Kumza tampi chung ‘ ih a nung mi, puarhrang ngai in an tuahmi, sualnak khumhnak cauk thurhnawn chung lak i a thurhnawm bik sualnak cu St. Bartholomew Massacre an timi, mi tampi thahnak hi a si. Hibantuk mi tampi an thahnak nih hin a tu tiangin mi tanpi nih an philh kho lo. Hi bantuk puarhrang ngai in thahnak dingah tlangbawi hna nih siangpahrang an tuuk i an hnatlakpi mi khuakhanmak a si. A thlithup inbia an khihdih cang i zan'im dartum thawng an theih le cang ka in Protestant hna cu thah ding an si. Siangpahrang nih cu hna cu rungveng dingin bia a rak kamh hna caah hnangam tein an it hna. Zan'im ah dar an vun turn i mithattu hna nih an hnuh hna i Protestant thong tanpi zangfahnak zeihmanh um lo in an thah hna.DL 349.1

Jesuh Khrih nih Isarel mi hna mithmuh khawh lo in Izipt ram in a hruai hna i cu ve banginMartar hna thattu, hi khua um mi hna hi mithmuh khawh loin Setan amah hrimhrimnih a hruai hna. Ni sarih chung ngol loin Paris khua ah mi tanpi an thah hna i nithum chung le bang cu a ruah i ruah khawh lomi thinhumak he an thah hna. Paris khuachung lawng si loin Protestant Khrihfa hna cu an hmuhnak kipah thah dingin siangpahrang nih a khunhlei in nawl a chuah. Nutling, patling, sualnak a tuah lami bawhte, tar tiangin an zuah hna lo. France khua chuak lakin saram thah bantukin thlakhat chung ah an miphun pangpar (ngaknu tlangval) thong 70 an thah hna.DL 350.1

Puarhrang ngai in mi tampi an thahnak thawng Rom nih a theih tikah tlangbawi hna an lung ai lawrh ning cu chim khavh a si lo. Lorraine khua cardinal nih thawng a vun chimtu bia phortu cu laksawng tangka Pound in 1000 a pek. A lunglawmhnak langhtemak ah St. Angelo miakpi an puah. Biakinn chipzum kipin lawmhnak darkhing an turn cio i imtual i an kau mi meiphu nih zan cu chun bantukin a ceuh dih. Pope Gregory XIII cu Cardinal, Upat awktlak, biaknak lei rian'uantu hna nih an zulh i St. Iouis biakinn leiah an kal nuahmah i cu hmun cu Lorraine khua Cardinal nih Deum Landamus tiah hla in a sak. Hi mi tampi thahnak philhlcnak dingah (medal) an ser i a tu tiangin Vasari nih a suaimi (3) le mi tampi an thah lio hna hmanthlak cu Vatican khua ah a urn peng ko. Pope Gregory nih siangpahrang sin ah (Golden rose) a kuat. Mi tampi an thah hnu thla (4) ah France tlangbawi phungchimmi, “Kha ni kha lunglawrihnak he kan khat, a thiangbik kan pa nih mi tampi an thah hna nak thawng a theih ni a si i Pathian le St .Louis sinah lunglawrhnak biachim dingin a kal” tiin i biatak ngai in a chimmi cu lunghmui ngai in a ngaih. - Henry White, The Massacre of St. Bartholanew, ch. 14, Par. 34.DL 350.2

St. Bartholarmew i, i thahnak lungthinput tertu ‘hiam nih France ram dihlak i thlennak kha a vun hruai ‘ban. Jesuh Khrih cu mihlennak ding ca i mi mit a latu a si tiin France Pathian a zum lani hna nih, “mi'halo ngaingai mi cu rial uh” tian an au. Cucu Jesuh an tinak a si. Pathian volhpamhnak le fihnung a simi sualnak a hung chuak i f ihnung bik, misual le nun chiahru bik puarhrangbik mi an thang'hat hna i, hi antuahmi vialte ahhinSetananthang'hat i Thiamak le zangfahnak he a khatmi Jesuh tu kha vailam ah an thah.DL 351.1

“Donghnak ngei lo khurthukpi chungin a hungchuak mi sahrang nih a doh lai i a tei lai i a thah lai” France ram buailio ah khan Pathian a urn lo a titu hna nih Pathian le a biathiang cu hlanlio an dohhna nakin fakdeuh in an doh. Pathianbiak cu an biaceihnak zung nih a khap. Baibal cauk an khap i an nehsawhnak langhtemak dingah zapi hmaiah an khangh. Pathian nawlbia cu an ketang ah an lamhchih. Baibal ca chung i sarpi hman cang mi phunglam a silo ah cawnpiaknak vialte an hrawh dih. Zarh fatin dinhnak ni cu an hlawt i cu ni can ai ah ni 10 nak ni cu i nuamhnak le Pathian thangchiatnak dingah an caan vialte an pek. Tipil innak le Bawipa zanriah einak an khap. Thlanrnual ah ca an tar i, “Thihnakhi a zungzal i hngilhnak a si” an ti.DL 351.2

“Pathian ‘ ih cu f imnak hramthoknak a si naisai lo hruhnak hramthoknak a si deuh” tiah an ti. An ram biaknk le luatnak dah tilo cu Pathian biaknak vialte an kham dih. Prance ram biaknak hruaitu lu i an chiah mi bishop cu zapi hmaiah zah hngal lo bik le minchiatnak bik he nihchuak capo sai ding in an vun hruai. Bishop cu mi tampi nib an van zulh nuahmah i an i pumhnak (Convention) hmai ah “Hlanlio kum tanpi chung biaknak kong ka rak chim tawn mi kha tlawngbawi hna hlennak le zemak men an si, i hngahchannak dingah biadik, a si lo ah, tuanbia zong zeihmanh a urn lo. Anah hi Pathian rian'uan dingin a pumpe mi a si, sihmanhsehlaw a tu ahcun Pathian a urn lo tiin a tu thok cun luatnak, i rermak “hatnak le ziaza dawhnak rian lawng ka ‘uan cang lai, ka rian ka chuahtak cang”a ti. A tlangbawi thuam a hlih i a tu cu pumkhat kan si ti langhtemak ding ah khawm uktu he an i kup i an zumhning a chuahtaktu tlangbawi tanpi nib hi tlangbawi tining hi an i cawnve. - Scott, Vol. 1, ch. 17.DL 352.1

Vawleicung a urn mi cu an cung ah an lung aa lawm ngai lai, nuamhnak an tuah lai i pakhat le pakhat laksawng an i pe hna lai. Zeicatiah hi profet pahnib nib hin vawlei cung a ummi an hrem hna caah a si. Pathian a zum lomi, France mi nih Pathian tehte pahnih mawhchiatnak aw thawng an daibter. Biadik cu an khuachung lapi ah a thi i, Patbian venmi le a fek a dingmi Patbian nawlbia a huatu cu an lung aa lawm tuk. Vancung siangpahrang cu fanghlang ngaiin zei ah an rel lo. Hlanlio misual hna bangin “Patbian nih zeitindah a hngalh lai. Cungnungbik nih cun a hmu leu lai lo” an ti (Salm 73:11).DL 352.2

Tlangbawi pakhat nih ral ‘ha ngaiin volhpamhnak he a chimmi cu, “Pathian nauma si ah cun na min ka thangchiat ruangah phu vun hlam tuah. Zeiah kan rel lo! Eai zirziar in na urn, Na khuari cu na turter ngam lo maw? Hi hnu ah hin a ho nih dah na urn ti an zumh khawh lai”. - lacretelle, History , Vol. 11, P. 309 le SirArchi baldAliscn, History of Europe , Vol. 1, ch. 10. “Bawipa cu a hodah a si i Zeicadah a bia cu ka ngaih lai i Isarel mi cu ka kalter hna lai. Bawipa cu ka hngal lo tiin Faro biahalnak cu zeitindah na leh lai,” tiin nihsawh ngai in a chim (Exodus 5:2).DL 353.1

“Mihrut nih cun an i thawh i Pathian cu a urn zong urn lo zong ah zeihmanh a poi lo an ti” ( Salm 14 :1 ). Bawipa nihbiadibapinginakaitertuhnahepehtlai in hi tin a chim, “Moses a rak dohtu hna Jannes le Jambres an hruh a langhzau bantuk khan an hruhnak cu minih an hmuh zau ko lai” ( 2 Timote 3:9) . Zungzal nunnak, Pathian biaknak France nih a hlawt hnu caan tlawmte chung ah siasal biaknak ah an lut. Ruahnak Pathian nu (Goddess of Reason) an biak i cu Pathian nu pungsan ah ningzah hngal lo mi ‘halo ngai minu an canter. Hi thil an tinak hmun hi an ram aiawh an i khawmhnak hmun ah a si i an ram chung i a sang bik le Upadi sertu nawlngeitu hna i an thim mi hna i an tuahmi a si.DL 353.2

Tuanbia ‘ ialtu nih “Hi phungphai an tuah mi hi Pathian zeirellcnak le zoh ran lo a si lo ah capo - nihchuak seihnak he an cawh ‘ hup i a tluktu a urn lai lo”. An i khawmhnak innka cu an vun hun i awdawh tumtu pawl an hung lut, an hmaiah hruaitu upa hna i biatak ngai in an kal i thang'hatnak hla an sa, cu hnu ah “Khuaruahnak Pathian nu” ti an kawh mi hmaikhuh mi nu cu biak ding an si. Zudimnak chung ah an hruai, a hmaikhuh mi an vun hun i khawm uktu orhlei kam ah an ‘hotter, cu nu cu lamnak hmun i aa tel zungzal mi zapi hngalhmi kha a rak si. Prance National convention nih zapi an upat ter i an biakawk aa tlakbik mi cu hi nu hi a si.DL 353.3

“Hi Pathian upatlonak le nihchuak seihnak men in tuahmi thil nih hin thil zeimaw umtuning langhter duh mi a ngei”. Ruahnak Pathian nu bunhnak hmun kha an thar chuah i cu ka urn mi hna nih uknak thlennak a buainak, a sanbik lio can ah an mah zong cu ka hmun i a ummi hna he aa tluk in urn duhmi an sinak hmuhsak dingin Ruahnak Pathian nu tharchuahnak cu an ram chung dihlak nih a i cawn ve.DL 354.1

Ruahnak biaknak, biachim thiam ngai mi nih a vun hngalh termi cu “Biaceih nawingeitu hna, biaknak lei thanuam tuknak cu “Ruahnak” biaknak in kan thlen cang. Ceunak nih a cerh i mit a fianter lo i mit a ratter. Nihin ah mibu tanpi cu aa kuaimi gothic biakinn tangah kan i pum i biadik awtleng a chuah ‘hamak hmasa bik a si. Hikaah hin France nih biaknak dik cu kan oonglomh i cu biaknak dik cu luatnak le ruahnak dik hi an si. Hikaah hin kan ram hlawhtlinnak ding saduh kan that. Nunnak ngei lo milem biaknak cu hlawt in a nung i ruahnak dik a simi cu kan biak, cucu minung sining i a ‘ha bikmi tuahmi a si”. - MA Thiers, History of the French Revolution , vol.2, pp. 370,371.DL 354.2

An i khawmhnak ah an Pathian nucuan vun hruai i, biachim thiam ngai mi nih, mibu lei boih in Pathian nu kut cu a tlaih i ‘Minung bna’ “bawnnak zeihmanh a ngei lo mi Pathian aw authawng thangpi hmaiah nan ‘ ih i nan thir thluahmabnak kha ma cang uh. Atu thokin Ruabnak Pathian nu dah ti lo cu Pathian dang hrimhrim zeihmanh ah rel ti bna hlah u. A aiawhtu dingah upat hmaizah awktlak bik le thiang bikmi cu nan sinah kan pek cang hna. Milem nan biak zong ah hi bantuk lawng hi bia cang u. Upat hmaizah awktlak, nawlngeitu bik luatnak hmaiah khukbil in kun uh avunti.DL 355.1

Khawmh uktu nih Pathian nu cu a pom hnu ah a dawh ngaingai mi mawtawka an cit ter i Notre Dame cathedral leiah Pathian hum aiawh dingin mi tanpi zulh in sunglawi ngai in a kal. Cu ka ah cun biak “hang sangbik ah an cawi i cu hmun a ra mi vailte nih an biak. - Alison, Vol. 1, ch. 10.DL 355.2

A rauhhlan ah mizapi hmai ah Baibal mei an khanghnak nih a vun zulh colh. Voikhat cu “Popular Society of Museum” timi hna cu cauk tampi an khangh i an khangh thlu lani catlap fungzum par in an thil mi he biaceihnak khan chung ah an hung lut i ‘ Vive la Raison ” tiin an au i cu an thil mi cauk ah cun Biakam Hlun le Biakam Thar Catholic tlangbawi nih zingfa tein Mass an tuabnak i an hmanmi thlacamnak cauk le an khawmhnak i an i hruainak an hman tawn mi cauk tampi an i tel. An president nih, “Hruhnak minung an kan tuahter mi vialte caah raithawinak a si” a ti i meiphu chungah a paih dih. - Journal of Paris, 1793, No 3.318) Collection of Parliamentory History, Vol. 30, pp. 200, 201.DL 355.3

Hihi pope rian'uannak nih a chuahter mi a si i Pathian zum lcrni nih an pehzulh mi a si. Rom Policy nih zapi nuncan ah siseh, Rdhticlecozahuknak lei tiangin siseh, rian a rak ‘uan cang i cu nih cun France khulrang tein an vun rawkter. France ram an i thlennak kong ca'ialtu hna nih cun, “Hi tluk lawmmam i France rammi hna nih an tuahmi ah hin siangpahrang le Khrihfabu hna hi mawhchiat bik ding an si. Thukpi ruah ah cun Khrihfabu hi mawchiat tlak hrimrhrim an si. Remnh'hannak doh dingin siangpahrang hna lungthin cu pxpe- ‘hithruai nih a ziaza an rawk dih cang. Hi hna hi siangpahrang ral an si i reidaihnak le zapi lungrualnak an rawk dih lai an ti. Hi bantukin siangpahrang kha an tukforh khawh caah siangpahrang nawlpeknak in hremnak phurphun a hung chuahnak a si”.DL 356.1

Baibal a um tilo i luatnak zong a tlau dih ve. Thawng'habia an pomnak hmun paoh ah mi lungthin aa ‘hang i sualnak, hngalhlonak le zumhnak hrut sal nih a ‘ em’ awn mi thir cincik chah an awt. Anmah duhnak lawngin a uktu hna siangpahrang nih an cawlcangh ning a hmuh tikah a tha a thir.DL 356.2

Rom mi hna cu an thinphannak, hnahchuahnak nih an thin a hunter tuk hna. Pope nih kum 1525 ah France siangpahrang aiawhtu sinah ca a kuat. “Hi hruhchihnak Protestant zumhning hna nih biaknak lawng si loin ram dihlak mihrinfa sinak, nawlbia umtuningcang le khuatlang vialte lungthin a buaiter dih lai” tiah a ti. - G. de Felice,DL 356.3

History of the Protestant of France, b.l, ch.2, Par. 8. Kum tlawmpal hnu ah pope aiawhtu nih siangphrang sinah “Hringsortu pa hlen in urn hlah. Protestant hna nih mi zapi zong biaknak nawlngeihnak zong an hrawh dih lai. Biak'heng zong siangpahrang zong ‘ihnung tanpi a chuahter lai .... Biaknak thar vunpomnak nih oozah thar a chuahter lai” a ti. D’Aubigne, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 36. Pathianbia a cawngmi hna nih mi lungthin a pingah an hruai hna i “Protestant zumhnak nih hruhnak thilthar ah a hruaihna i siangpahrang a duhtu, a ram mi hna kha hramhram in a chuh hna i Khrihfabu le cozah a hrawh cikoek” a ti. Cuticun Rom cu France ram ah Remh'hannak a luhkhawh lonak ding a dohnak ah a tlawh a tling. France ram chungin vainam a kawng chungin an vun zuh hmasanak, hremnak cu siangpahrang, mi hrinfa le nawibia him tein a urn khawhnak ding ah a si - Wylie, b. 13, ch. 4.DL 357.1

Cu an policy nih thiipoi ngaimi a chuahter lai tihi an ram uktu tlawmte lawng nih an rak hmuh chung khawh. Baibal cawnpiaknak cu rak pom hna sehlaw cu an lungthin le an ruahnak ah dinnak hranpi, sumnak, biadik, vawlei biadik le midang ca i a ‘ha mi thiltuahnak a urn lai i cucu an ram ‘hanchonak ding hranpi “Innkil lung7’ ngaingai a si ko hnga. “Miphun a lianhngantertu cu dinnak a si” (Phungthlukbia 14: 34) . Siangpahrang caah cun ‘hatlonak tuah hi f ihnung asi, Zeicatiah bawi ‘hutdan cu dinnak in fehter a si” ( Phungthlukbia 16:12) ” Mikip nih a ding mi thil kha an tuah cio caah daihnak le hirnnak zungzal in a urn lai” ( Isaiah 32:17). Pathian nawibia a ngai mi nih cun an ram nawibia an upat lai i an zulhhrimhrimlai. Pathiana ‘ih mi nih cu nawlngaihnak phung ning le ding tein a uktu siangpahrang cu an upat lai. Sihmanhsehlaw France nih cun Baibal ngeih an khap hna i a bia zulh an onh hna lo. Cu caah biadik ruangah kum tampi chung zumhnak dik keng ngamtu hna cu an zumhnak ruangah hremnak fakpi an tuar i micheu cu sal ah an tlaih hna, micheu cu meiin an khangh hna i vawlei tang thongin ah an thuman dih. Remh'hannak rian'uan aa thok hnu kum 250 chung vialte an thiltining an peh thluahmah i mithong tanpi hna cu himnak hmun kawlin an zam. Hi can chung vialte ah Thawng'habia zumtu hna nih a hremtu hna thinhunnak zamtak in mi tampi ramdang ah an kal. A zammi hna hi an rian'uannak ah a thiam i, a fel ngaingai mi an si bantukin an va zamnak hmun a ‘hattertu a si lo ah a rumtertu an si. Cuticun anmah ram nih an hmuh awk thil'ha vialte cu ramdang nih an i miak ve. An ‘hawlmi vialte hna kha France ram ah rak tang hna sehlaw cu kum 300 chung hrawng ahhin, kut lei rian'uan thiam ngaingai mi, lolei rian'uan huam ngaingai mi hna, an ramah rian hei ‘uan hna sehlaw, hi can kum 300 chung hrawngah an hmanthlak suaithiamnak, thil’ amh ning an thiamnak te hna kha an ram chung ah heihmang hna sehlaw, hi kum 300 chung ah cathiam mi le mifim hna nih an ram cacawnnak le f imnak lei rak bawm hna sehlaw, cun an fimnak nih an ram biaceihnak hna hei bawm sehlaw, raldohnak lei an ral ‘hatning le duhdanh umlo nawibia nih fimnak lei hei bawm sehlaw, Baibal i biaknak le an ram mi hna chia'ha thleidan khawhnak thazaang ‘hawnter dingin a hei bawmh hnga i France ram cu zeitluk sunglawi dah a si hnga! Zeitluk nuam hlawhtling le lianngan dah a va si hnga? Ramkip zohchunhawk tlak an si hrimhrim ko hnga!DL 357.2

Siangpahrang ‘hutdan, zumhawktlak te a rungvengtu paohpaoh, mi zapi ca i a ‘ha bik mi nawlbia a zohkhenhtu paohpaoh, ziaza ‘ha a cawnpiaktu hna paohpaoh, an ram vawlei cung ah min a thanter kho tu le ‘hang'hatnak hmuhter dingin a tuah khotu paoh hna cu ramdang ‘hawl maw, asi lo ah meikhangh dah nan duh deuh i tiiim tuah uh tiin mah lung lawng rinhnak lungthin ngeihnak, a lem in lem khawh lo mi mitcawtnak nih an ram in ramdang ah a ‘hawl hna. A donghnak ah an ram cu a dihlak in a rawk i, chia'ha thleidannak kham ding zong khap a um ti lo, biaknak ruangah meikhangh dingin hruai zong a um ti lo i ram dawt ruangah ‘hawlnak zong a um ti lo. - Wylie, b. 13, ch. 20. Cuticun a ram buainak ‘ ibnung tuk mi cozah thlennak cu a hung phan.DL 359.1

Huguenot an zaamnak thokin France ram cu zeizong vialte a ‘umchuak ngaingai. Thil semak in a rum ngaingai mi hna cu hmun lawng ah an cang dih i an lei ram lothlawhnak vawlei ‘ha mi hna kha phawng ah an cang dih. An ‘hanchonnak can vialte kha ziaza chiatnak le fimnak lei ah lungpimak nih a khuh dih. Paris khuapi cu mi sifak inn nganpi a hung si i cozah thlennak a hung chuah ahhin siangpahrang sinah sifak ngaingai minung singhnih nih bawmhnak an hal tiah an tuak. A ‘umchukmi miphun lak ah hin Jesuit hna lawng hi a karhcho bik mi an si i tilawng zahnak, Thongin, Biakinn le sianginn ah puarhrang ngai in anukhna.DL 359.2

An ram uknak le mizapi hamak remhnak dingah siangpahrang, biaceihtu hna le Khrihfabu nih an hmuh khawh lo mi kha Thawng'habia nih cun tlamtling tein remhkhawh a si ko nain an ram cu anmah duh ning paoh in an um i a donghnak ah rawknak le ukkhawh lo miphun ah an cang. Sihmanhsehlaw Rom uknak tangah a um mi hna cu Khamhtu i thlua a chuah mi cawnpiaknak mah zawn lawng ruat loin dawtnak ngeih ding timi kha an thlau. Midang caah ‘hatnak tuah i mah zawn ruat loin umnak vialte an thlau dih cang. Mirum nih misifak an namchihnak kha mawhchiattu an um lo i sal rian'uantu le ‘umchuk chin lengmang mi sifak hna cu bawmtu ngei loin an um. Mirum nawlngeihnak le mahzawn ruahnak cu a zual chinchin. Kum saupi chung mirum nih mi sifak an duhpaoh in an nehsawh hna i chuahkhawhnak lam zeihmanh a um lo. Lothlotu hna cu an ‘umchuk thluahmah. Mirum hna nih mi sifak an sifahnak an zualter chinchin i mi sifak hna nih mirum hna kha an huat chinchin ve hna. Peng tampi ah cun inn le lo hna cu mihrinfa kutchung ah a um dih i, rian'uantu minauta hna cu in hlang le lo hlangtu men an si i vawlei ngeitu bawi kuttang um an si bang in an hlan man an duh zat paoh an hal hna. Khrihfabu le cozah cawrmak rian thilrit cu miphun laifang le phun nauta bik cungah an khinh i biaknak lei rian'uantu le cozah nawlngeitu hna nih ngunkhuai tampi an lak hna. ML hrinfa an i nuamhnak cu nawlngei sangbik i an ruahnak hi a si i lothlotu hna cu rawl ei lo in an um zong ah an zei a poi lo. ML hna cu leiramngeitu duhning lawnglawng tuah dingin hramhram in an hnek hna. Lothotu hna nunnak cu ngollo rian'uannak le fahnak innak in a khat i an phunzai ngam ahcun ruru hranghrang in an serhsat hna.DL 359.3

Biaceihtu hna nih mirum bia lawng an ngaih i ziknawhnak cu biaceihtu hna nih an lak lengmang hna. Hihi an khuasak umtuning a si i mirum hna bia cu nawlbia a si ko. Vawlei lei a rumtuk lehpek mi le Khrihfabu nawlngeitu hna nih ngunkhuai anmah duh tawk in a dangdang in an kholh hna i tlawute lawng Khrihfabu tangka kuangah a lut i a dang cu nuamtawlnak salam ah an hman. Cuticun an hawile a sifahtertu hna kha anmah le anmah ngunkhuai an i olh i an cozah nih rian ‘ha'ha ‘uannak nawl an pek hna. Cubantuk tinvo ‘ha a hmu mi cu mi 150000 hrawng an si i duhtawk in an i nuamhkhawhnak dingah mi sifak nuai tanpi nunnak cu ruahchannak ngei lo le tumch.uk thluahmah in anumter hna.DL 360.1

An biaceihnak zung cu phaisa duhduh i hmannak le nunnuam ngaingai in umnak nih a uk i mizapi le uktu hna karlak ah i zumhlonak a urn. Cozah nih an i timhmi tuahser mi cu mah zawnlawng ruahnak a si tiin an lung hrinh hna. Cozah thlen hlan kum 500 hrawng ah Louis XIV nih siangpahrang a ‘uan. Hi lio can sual a karh bik lio ah hin amah cu nuamtawlnak rian'uan huamlonak le pumsa nuamhnak lawng a duhmi tiah kawh mi siangpahrang a si. Theibhngaihnak ngei lo mi nauta hna cu puarhrang ngaingai mi bawi mihrinfa hna nih an si a fahter, a chiatter hna i cozah nih tangka buaimak lei ah ningzak hmaichiatnak an tcng i cuticun mi zapi an ing a puanter hna i ‘ih a nungtuk mi thil a hung chuak hrimhrim lai ti cu Profet mit in rak hmuh chung zong a hau lo. Siangpahrang ruahnak a petu hna nih ralrinnak an pek mi hna cu, “Ka nunchung ah cun buainak urn lo ding in i zuam u law ka thibhnu belte ah a si paoh si ko seh” tiah an bia a leh hna. An ram ser ‘han ding i a herhmi cu zei ah a rel lo. Thil'halo a umti cu a hngalh, sihmanhsehlaw cu thil ‘ha lo tong ding cun ‘hawmak a ngei lo i ngamh zong a ngamh fawn lo “Keimah hnu ah a rak chuak ding thil cu ra ko seh tiin an lehnak nih hin France ram cu a rawk hrimhrim lai ti cu a thathutnak le amah zawn lawng a ruahnak nih hin hmanthlak a rak suai diam cang.DL 361.1

Rom nih siangpahrang hna le uktu hna cungah nahchuahnak an ‘uanmi nih mipi hna cu saltang dingin uktu le siangpahrang hna cu a lea khawh hna, cuticun an oozah cu thazaang a darter lai i uktu le mipi hna cu amah (Ram) kuttang ah sal ah an tang lai ti kha ‘hatein a hngalh. Hrailei pi tiang a hei hmuh chung mi cu mipi hna saltang dingin an tlaihkhawhnak ding ahcun an nunnak zalong te chimrel kho lo dingin kan kham hna lai, saltannak in an luatkhawh lonak ding a dikbik le a si hrimhrim ding mi lam cu luatkhawh lo ding in umter hi a si. An pumsa tuamak nakin a let thong tampi a ‘halo deuh mi Rom Polisi cu an ziaza a si lo ah chia'ha thleidan khavhnak hrawhpiak a si. Baihal an chuh hna, mah lunglawng rimh lungthin ngeihnak le mah zawn lawng ruahnak kha an chiah ta hna i theih hngalh lonak le zumhnak hrut nih a zual hna, sualnak chung ah an pil i anmah te i uk dingah cun aa tlakmi a hohmanh an urn lo.DL 362.1

Sihmanhsehlaw hi bantuk an tuah mi nih an vun chuahpi mi cu Rom tinhning he aa dang tuk. An cawnpiaknak zumhning zapi nih zul hna seh an timi can ai ah Pathian zum lo tu le cozah dotu lehlam a chuahter. Rem zumhning cu tlangbawi hlennak le zemak a si an ti i an nautat. Biaknak lei hruaitu hna cu anmah hrentu buu an si an ti hna. An theih bik mi Pathian cu Ran Pathian a si i, a cawnpiak mi cu an biaknak lawng a si. A puarthaunak le haukauhnak cu Baikal phunning Eheipar bantukin an ruah i a Eheipar pakhat hrnanh an hmu lo.DL 362.2

Ran nih PaEhian ziaza le a sining kha a si loningin an langhter i Anawlbia apingin an kalpi i Baikal le a ‘ialtu an hlor. Ran nih cun a zumhnak cu Pathian Bia a si tiin a hlen hna i zeiimanh soisel loin zumh ding a si an ti. Cu bia nih thil poi ngai a hei chuahter mi cu Voltaire le a hnu zultu hna nih Pathian bia a ningpi in an hlonh dih i Pathian zumhlonak sivai hmunkip ah a karhter. Ron nih mi hna cu a Ehir kedan tang a lamhchih hna i a tu ah cun cu hna cu an hremhna nakin an hung tho i a “em'awntu vialte an hlonh dih can saupi chung an hlen hna ruangah upatnak an rak pek tawn mi nih an thin a hun ter hna i a hman lord, le biadik cu hmunkhat ah an hlawt. Luatnak cu a si lo lei hoih in hmaan lo ngaiin an lak i sualmak chung sal a tla mi hna nih an mithlam in an suai mi luatnak ah i lawn ngai in an urn.DL 363.1

An ram buainak aa thok ka ah khan siangpahrang nih Khriiifa hruaitu le bawi hna nak tamdeuh in biaceibnak hmunah telve dingin mibupi meeting kainak nawl a pek hna. Cuticun biaceihnak cu anmah kutchung ah a um. Sihmanhsehlaw a tawk a za le fimnak in caan hman ning an thiam lo. Hlan lio i an rak hrem hna nak phu hlam ding lawng an ruat i mibu i tuaibur i umter ding lawng tuah an i tim. Cuticun mibu hna cu can saupi chung an hrem hna nak kha an i cinken peng i cu nih cun an thin a phawh hna i an ram nih a tuar khawh lo tiang hrermak vialte hlonh dih i a hremtu hna an ruah mi paoh cu phu hlam an timh hna. Hremnak a tuar mi hna nih a rak hremtu hna tining an i cawn i hremmi hna kha mihremtu ah an hung cang.DL 363.2

France nih thlaici a tuh mi cu tiiisen he a zun. Fan nawlngeihnak tangah i pum peknak a phichuak cu ‘ iii a nung hrinhran ko. Ran nawlngeihnak tang Remh'hantu hna, mei in an khangh hmasanak France hmuntheng ah khan buainak tuahtu nih lutannak hmasabik seh an bunh. Kumzabu 16 ah Protestant martar hmasabik mei in an khanghnak bmun thengah khan kum zabu 18 ah sualnak tuahtu hmasabik an lu an tan hna. France nih Thawng'habia rak co hlang sehlaw cu a damnak a si ko hnga. Sihmanhsehlaw rawknak le Pathian zumh lonak lehlam a hung lut. Pathian nawlbia hlawt a si tikah cun minung nawlbia nih mithah duhnak tilet cu a kham khc lo ti an theih caah rammi hna cu cozah uk khawh lo in tuaibur in an um i a uktu cozah an doh. Vawlei cung tuanbia ah “~ihnung Pennak7’ tiin an rak ‘ ial mi cu Baibal an dohnak ral hi asi. (May 1793- Julyl794) . Hnangamnak le lunglomhnak cu khuazei ah um ti hmanh ah thieh khawh a si lo. A hohmanh hnangam tein a um lo i nihin ah teinak aco tu hna cu an lunghrinh hna i, a thaizing ah sual an phawt hna. Zangen nak le pumsa duhnak cu al khawh lani nawlngeitu bik a si.DL 364.1

Siangpahrang, biaknak lei rian'uantu le mihrinfa hna cu puarhrannak nih a hruhter mi hna kutang ah i pe dingin an hnek hna. Singpahrang a lu an tannak niii khan phuba hlam duhnak a zualter i a thihnak ding biakhiahnak a petu hna zong thahnak ‘heng cung ah an thah zau ve hna.Gozah uknak thlennak a dctu an lunghrinh mi hna cu thah dih an timh hna. Thonginn cu thah an timh mi hna an khat dih i ‘um khat le bang cu thah dingin an tlaih mi hna cu 200,000 nak tarn an um. An khualipi cu tuksa a pur mi hmunhma in a khat. Bu dangdang an um i bukhat le bukhat an i do i France ram pumpaluk cu an thinhun tuknak nih a chuahter mi raldobnak hmun karpi ah a cang. Paris ah hnabnawhnak chuahtertu bukhat nih budang an tei hna i khuapi chung um mi hna cu miphun dangdang i cawh-nuk in an i ‘hen i an cimit dih ding ko an lo. An lungretheihnak vun chap chin ding in France ram cu Europe ram ‘hawngbik he can saupi chung i hrawk cikcek dingin ral an i do. An ram cu leiba a cham kho lo mi ah aa cang. Ralkap nih an lahkhah a tang mi chuahding an hal, Paris mi hna cu rawleiawk ngeilo in an um, ramleng mifir nih an ram thlaici an rawk dih i cozah uktu ngei lo le luatnak ‘uanvo latu an um lo i an ramminung khuasaknak pakhat le pakhat i komhnak ‘hanchonak a mit luklak.DL 364.2

Rom nih teimak chuah in an cawnpiak mi hna hremnak le puarhrannak an tuah mi cu mizapi nih fiang tukin an hngalh. A donghnak ah teirul chamnak ni a hungchuak. A tu ah cun Jesuh zultu hna vawlei tang thonginn chungah khumh le meikhangh dingin i hnuh lennak a um ti lo. Kha hna kha cu hlanlio pi ah an thi dih cang i a thi lo mi hna cu ramdang ah an ‘bawl dih cang hna. Thisen chuahter dingin an cawnpiak mi hna kut theng cu Rom Khrihfabu nih a vun tuar ve. France ram tlangbawi hna nih kum tampi chung hremnak an rak hmuhsak mi hna cu anmah kungcung ah a tla. Lu tannak hmun ah tlangbawi hna thisen a luang. Hlanlio deuh i Huguenot hna an tleih hna i hramhram in an zahter mi lawng le tiionginn a rak khat tawn mi cu a tu ah cun a hremtu hna an ‘ em hna i lawng hramhram in an zahtemak hmun ah a hung cang cang. Roman Catholic tlangfcawi hna nih hlanlio ah Protestant Khriiifabu an pek mi vialte cu a tu ah cun anmah kung cung ahatla.DL 365.1

Atu cu ruru hrang ngai i biaceihtu hna an nunchia kha bik ni a hung phan, a hohmanh nih an innpa an chanh ngam lo can, thla zong an cam ngam lo can, cu bantuk tuah cu thihnak nawl pekkhawh can, lam kilkawi kipah mi ngiatu nihathli teanbawhhnacan, zingfa tein lutannak seh fakpiin rian a ‘uan can, salphawrtu sangphawlawng i sal khat ko an chiah hna bantukin thonginn an khah can, tiluannak tiluhor in thisen Seine tiva tiang a luan can; hi bantuk can vialte hna hi an hung phan cang. Thahding mi hna cu thil phorhnak lawng khat khepkhup in an khumh hna i biaceihtu hna nih an nun chiakha bik an langhter i cu bantuk nun chiatkhatnak cu Paris khua hmanh nih an rak thei bal lo. Lutannak seh cu a khul a fumtuk an ti i, miakpi chung ah kuan an rawn i artlang in a dir mi thongtla pawl tanpi an kah hna. Abenh i aa benhmi ti cung i thilhnuhnak tilawng tawne cu anparh. Lyons cu these ram a cang. Arras khua le bang ah cun thongtla pawl tuar lo in thihter an duh lo i saupi an tuar ter hna hnu ah an thah hna. Loire hmuntiang le Saumur in rili tiang miruak cu taklawngin a khuahkhuah in an ponter hna i, langak le kaite ruun nih an sa an tlanh. Nu le pa, kum, zeihmanh an tuaktan lo, a ‘ha lo tuk i fib a nung tuk mi cozah nih kum 17 tlangval le ngaknu an thah mi hna cu a zaza an tling. Bawhte hnuk ding lio mi hna cu hramhram in an hnuh hna i Jacobin rank zulh in feikhat hnu feikhat an i khawh hnawh i an thah hna. Kum 10 can tawite chung ah mi tanpi an thah manh hna.DL 366.1

Hihi Setan saduhthah mi a si. Hi bantuk thil urn dingin saupi timhtuahnak a rak ngei cang, a hramthok in a donghtiangmihlennak hi a rian'uan ning a si. Abiabi bik aa timhmi cu micung ah ngaihchiatnak le lungretheihnak tlunter le Pathian kutchuakmuichiatter le thurhhnawnh ter zong a si fawn i Pathian tinhmi i bochannak le dawhnak hravh i cuticun vancung mi an ngaihchiatter hi a si. Amihlen thiattnaknihmi lungthinauihteridiklongai i a rian'uannak cu Pathian cungah puh dingin a hruai hna i fahnak in nak hna hi Sertu khuakhannak nih a chuah pimi a si tiin mi a ruahter hna. A thiltikhawhnak thawngin hremnak le rian'humhnak a tuartu hna nih luatnak an hlavh a tlin tikah, puarhrannak, a hleihluat hmang dingin a forh. Hi uklo, miluatnak hmanthlak hi bawipuar le a hremtu hna nih luatnak theipar fiantemak ca i hmanmi hmanthlak a si tiin a sawh.DL 367.1

Cenhngia tuuphaw aa hrukmi cu mi nih an vun theih tikah cun Setan nih thuam phundang in a vun thuamh zau i hlanlio bantukin zapi cu an lung aa lawn “han ‘hiam'hiam. Rem Khrihfa tining cu hlennak men a si ti an theih i a mi hna hmangin Pathian nawlbia an buarter khawh lo mi nih khan biaknak vialte hi hlennak men a si, Baibal zong hi tuanbia menmen a si ti a zumhter hna i, cuticun Pathian nawlbia hlawt in an duh tawk in nawlbia cu an buar lengmang.DL 367.2

Thihnak tiang a phanhter tu paihnak nih France mi hna an lung re a theihtertu bik cu biatak an pom duh lo ruangah a si cu biatak luatnak dik cu Pathian nawlbia ah a hngat ti hi a si. “Ka nawlbia kha rak ngai u law ti ka hei duh dah! Thluachuahnak cu nan caah zeitik hmanh a reu bal lo mi tiva bantukin a luang in a luang zungzal kc hnga! Bawipa nih misual mi hna caah cun himnak a urn lo”a ti (Isaiah 48:18, 22) . “Ka bia a ngai mi cu himte in an urn lai i vanchiatnak zeibmanh ‘ ih loin zalong tein an urn lai” tiah a ti (Phungthlukbia 1:33).DL 368.1

Zumhnak a piaimi le a zumlo tu hna nih cun Pathian nawlbia an doh i an hlawt, sihmanhsehlaw an tuah mi theipar kan zoh tikah Pathian nawlbia a ngai tu hna cu an ‘hatnak ding a si ti fiangtein a lang. Cu Ehibal ca chung i fimchimnak a rel ballo mi nih vawlei tuanbia he rel dingin sawn an si.DL 368.2

Rem Khrihfabu hmangin Setan nih Pathian nawlngai lo dinginmi a hruai hna tikah, a hruaitu cu a langhter lo i a rian'uanmi taktak cu lang lo in a thuh i fahnak, tuar innak le ziaza'ha loin ‘umchuknak a chuahter mi cu nawlbia buar ruang theipar a si kha an hmuh kho lo. A nawlngeibnak cu Pathian Ihlarau rian'uannak nih fak tuk in a kaih caah aa tinhmi theipar tling tein a phan kho lo. Mi nih i nuam lo ngai an umnak le fahnak innak chuahtertu hrampi an kawl lo i an hmu kho lo. Sihmanhsehlaw an ram a buai lio ah khan National Council nih Pathian nawlbia cu hlangfang in an hlawt. “~ihnung uknak” nih a vunzulh oolh i a chuah tertu rian'uannak le thil poi ngai mi cumi zapi nih an hmuh khawh dih.DL 368.3

France nih hlangfang in PaEhian an hlawt i Baibal an pcmio tikah khan misual hna le muihnak thlarau hna nih cun can saupi chung an rak duh mi, Pathian nawlbia uk lo mi ramluat an ngeiii caah an lung aa lawm tuk. “Zeicadah mi nih ‘hatlonak kha an tuah lengmang? ~hatlonak an tuah mi caah khan khulrangin dantatnak an in lo caah a si” (Phunchimtu 8:11) . Sihmanhsehlaw a ding mi le a dik Pathian nawibia a buartu hna cu rawhnak le fah innak cu hrial kbawh lo in an cungah a tlung hrimhrim lai. Eantatnak cu khulrang tein bia an khiah rih lo zengah an ‘hatlonak nih thihnak a inter hrimhtrai hna lai. Kum za tarrpi chung, biadik an tluktak nak le thilsual an tuah ruang i an thinhunnak phuba hlam ni caah a khong i an nawl buamak a hung tlin tikah cun Pathian nautat tu hna nih Pathian lungsaunak zei an rakrel lonak a poi ning kha an theih. Sihmanhsehlaw a tlaituk cang. Setan rian'uannak dawntu Pathian Thlarau kha lakpiak a si cang i mi ‘hat lonak ah a lung aa lawn tawn mi cu amah duh paoh tuah dingin nawl onh a si cang. Ramchung ral thawhnak rian'uan ding ai thimmi hna zong kha ram pumpuluk ah ‘ ial ngamlo awk ‘ ih a nung tuk mi sualnak in an khah tiang an rian'uan theipar zuun dingin an chiah ta hna. Ram tampi le khuapi tampi hna cu a hrawh eikeek i cu ka hmun cun ngaihehiatnak bik lungretheihnak le ‘ ih a nung mi authawng theih a si. France ram cu lihninh bantukin aa hnin. Biaknak, nawlbia, i hawikawmhnak phung, innehungkhar nunning, cozah le Khrihfabu, hi vailte hna hi Pathian nawibia dohtu kut ‘hiam'hiam nih a rawk dih. Mifim nih dik ngai in hi tin a rak chim, “Ml ‘halo cu amah ‘hatlonak nih khan a tluk ter” (Phungthlukbia 11: 5). Misual mi nih sualnak kha voi zakhat an tuah zong ah a nung ‘hiam'hiam ko. Asi, an chiirmi cu ka hngaih. “Pathian na ‘ih ah cun zeizcng vialte a ‘ha dih ko lai. Sihmanhsehlaw mi ‘halo mi hna caah cun a ‘ha dih kho lai lo, an nunnak cu thladen bantukin a liamzau ding an si i Pathian an ‘ ih lo caah an no tein an thi lai” (Phungchimtu 8:12, 13). ‘An nih nih hngaihnak kha an huat i Bawipa ‘ ihnak kha an i thim lo caah lungthin ka cheuh mi hna kha pakhat hrnanh an oohlang duh lo i ka chimhrinhna nak cu zeibmanh ah an rel lo” (Phungthlukoia 1:29,31) .DL 369.1

Donghnak ngeilo khurthukpi chungin a hung chuak mi Pathian thangchiattu nawlngeitu nih zumhawktlak Pathian tehte a tlaihmi hna kha dai tein saupi an urn lai lo. “Nithum le a cheuhnu ah Pathian sin in nunnak petu thaw kha araian chung ah a lut i an nih cu an dir a hraumi vialte hna cu an thlakawk a bar hna (Biathlam 11:11) . Kum 1793 ah Fiance ram biaceihnak nih Khrihfa biaknak a hrawh i Baibal a hlawt in khumthum le a cheu bnu ah hi Biaceihnak lila nih a biaceih cia mi kha a let ‘han i cuticun Baibal ruahthiamnak, zumhnak zong nawl an pek hna. Pathian biathiang an hlawtruang i a phichuak sualnak ngarpi nih vawlei cu khuaruahhamak a si lo ah ‘ ibnak he a khahter i minih ziaza dawh le fim thiamnak hrampi ngaihding cun Pathian le Tibia zumh a herh ti an hngalh. Bawipa nih “Ahodah ka nehsawh mi le ka sersat mi hi a si tiah na ruah? Isarel Pathian thiang hi zei ah na ka rel lo. Cucaah an nih cu ka cawnpiak hna lai voikhat ah zalak in ka ‘hawnnak le ka thazaang cu ka hngalhter hna lai Cun an nih nih ka min cu Bawipa a si kha an hngaih lai” (Jeremiah 16:21)DL 370.1

Tehte pahnih he pehtlai in Profet nih cun hi tin a chim ‘han “Cun cu Profet pahnih hna nih cun vancung in “Hika ah hin hung kai u” tiah aw thangpi in a run titu hna aw kha an theih. in ral nih an zoh ko lio hna ah cun vancung ah khuadawr in an kai (Biathlam 11:12). France nih Pathian tehte an cbhnak thokin hlanlio a rak um bal lo mi upatnak he an upat hna. Kum 1804 ah British and Foreign Bible Society a hung dir i hi hnu ah Society dang a hung dir ‘han i Europe Continent chungah a ‘engnge tampi ngei in Baikal an phawtzamh. Kum 1816 ah American Bible Society a hung dir ve. British Society an dirh ka ah khan Baibal hi holhphun 50 in an leh i a tu ah cun holh phun tanpi in an lehcang.DL 371.1

Kum 1792 hlan kum 50 chung cu ramdang Pathian biachimnak rian'uan hi an lungthin an rak pe tuk lo. Butbar (Society) zcng an tuah hlei ti lo i Khrihfa silo mi lawki ram ah Khrihfa a karhkhawhnak ding ah Khrihfabu tlawmte lawng nih rian an rak ‘uan. Kum zabu 18 donghnak lei ah i thlennak nganpi a hung um. Vawleicung khuaruahnak le a si maw si lo ti hneksaknak nih a chuah pi mi men ah an lung a si ti lo i hneksak mi biaknak le Pathian bia phuan mi herhnak an hun hngafh. Hi can thawk in ramdang ah Pathian thawng'habia chimnak tahchunhawk um lo in a ‘hang.DL 371.2

Canamnak seh ‘hadeuhmi an tuah i cu nih cun baibal phawtzamhnak tampi a bawmh i ramdang he i pehtlaihnak a fawi ter deuh i hi nih hin hlanlio ruat satsai lo in ruahnak an rak ngeihchung mi le miphun thleidannak vialte an khuaihmai dih. Pope nih vawlei lei uknak, nawlngeihnak a sung i Pathian bia luhkhawhnak ding lam aa hung. Kum zeimaw zat chung Rom khuapi lampicung ah hnahnawknak le buainak um lo te in Baibal an zuar khawh i a tu ah cun vawlei mi umnak kipah phorh khawh a si cang.DL 371.3

Voikbat cu Pathian zumlotu Voltaire nih i uangthlar ngai in Khrihfa biaknak hi minung 12 nih an ser mi a si ti theih hi a ka neng tuk cang. Mi pakhat lawng nih a rawk kbawh ti ka f ianter lai a ti. A thihhnu ah chan tanpi a liam cang i mi nuaitampi nih Baibal rawk an rak timh cang. Sihmansehlaw an rawk kho naisai lo, Voltaire nunlio i Baibal 100 a umnak ah khan a tu ah cun 10000 chim hlah nuai a um cang. Khrihfa Remithannak he pehtlai in Remh'han hmasatu pakhat nih cun, “Baibal hi sodennak lung, scbul tanpi an tlum viarin an den dihnak a si” a ti. Bawipa nih “Sihmanhsehlaw sermi hriamnam zeihmanh nih khan nangmah cu an pern kho lai lo sual an puhtu vialte hna khan a leh khawh dih hna lai. Ka sal le cu ka ven hna lai i teinak ka pek hna lai” ati (Isaiah 54 :17).DL 372.1

“Kan Pathian bia cu zungzal in a hmun” ( Isaiah 40 : 8) “A tuah mi thilkip ah zumhawktlak le miding a si. A nawlbia kha i bochan awktlak an si zungzal in an hmun biatak le dinnak in pek an si” ( Salm 111: 7,8 ) . Minung cung sakmi cu a rawk lai sihmanhsehlaw aa hnin kho lo mi Pathian biacung ah sak mi belte zungzal in a dir lai.DL 372.2